Πανάρχαιες παραδόσεις και τελετές στην πιο λαμπρή γιορτή της Ορθοδοξίας
Του Αλέξανδρου Μασσαβέτα
Σύσσωμος ο ορθόδοξος κόσμος ετοιμάζεται για τη γιορτή των Θεοφανίων, που εορτάζεται σε διαφορετικές ημερομηνίες και με διαφορετικές παραδόσεις. Οι Ελληνες εορτάζουμε τα Θεοφάνια στις 6 Ιανουαρίου, ενώ η πλειοψηφία του Ορθόδοξου κόσμου και οι Κόπτες, που ακολουθούν το Ιουλιανό ημερολόγιο, στις 19. Σε κανένα μέρος της Χριστιανοσύνης οι εορτασμοί δεν προσλαμβάνουν τη λαμπρότητα με την οποία τους έχει περιβάλει η Αιθιοπική Ορθόδοξη (Τεουαχέντο) Εκκλησία. Εδώ, στο πιο ιδιόμορφο και ανεξερεύνητο κομμάτι της Χριστιανοσύνης, τα Θεοφάνια αποτελούν τη σημαντικότερη ημέρα του χρόνου. Τα έθιμα της γιορτής, γνωστής ως Τίμκατ, σαγηνεύουν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αποτελούν έναν από τους κύριους πόλους έλξης τουριστών στη χώρα αυτή των πανάρχαιων παραδόσεων.
Η Αιθιοπία υπήρξε για δύο σχεδόν χιλιετίες χριστιανική αυτοκρατορία απομονωμένη στα οροπέδια μεταξύ της Ερυθράς και των πηγών του Κυανού Νείλου, και –μόνη στην Αφρική– δεν κατέστη ποτέ αποικία. Ερχεται δεύτερη μετά την Αίγυπτο σε αρχαιότητα, καθώς μία σχεδόν χιλιετία πριν από την άφιξη του Χριστιανισμού διατηρούσε στενές εμπορικές και άλλες σχέσεις με τους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσογείου. Μια μακρόχρονη ιστορία, σε συνδυασμό με την απομόνωση από τον λοιπό χριστιανικό κόσμο, προίκισαν την Αιθιοπία με τέχνη και παραδόσεις εντυπωσιακής ιδιομορφίας. Ενα από τα βασικά χαρακτηριστικά της Αιθιοπικής Ορθοδοξίας είναι η επιβίωση πολλών Ιουδαϊκών εθίμων (περιτομή, αποχή από το χοιρινό, τήρηση της αργίας του Σαββάτου) που υπενθυμίζουν πως η Αιθιοπία πριν γίνει χριστιανική, τον 4ο αιώνα, υπήρξε εβραϊκή! Άλλη ιδιομορφία, η εισδοχή στο τυπικό πολλών αφρικανικών εθίμων.
Καθηλώνει το τελετουργικό
Το τελετουργικό του Τίμκατ καθηλώνει όταν εκτυλίσσεται με φόντο την εξαιρετική αρχιτεκτονική κληρονομία δύο αρχαίων πρωτευουσών. Οι δεκατρείς εκκλησίες λαξευμένες σε γιγάντιους μονόλιθους στη Λαλιμπέλα θεωρούνται «το όγδοο θαύμα του κόσμου» και το μεγαλύτερο καλλιτεχνικό επίτευγμα του αιθιοπικού χριστιανισμού. Οι εκκλησίες έχουν λαξευθεί κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και επικοινωνούν με δίκτυο υπόγειων στοών.
Οι αιθιοπικές εκκλησίες είναι είτε κυκλικές με στέγη από άχυρο, είτε μονόκλιτες βασιλικές είτε συνδυάζουν μία από τις προηγούμενες μορφές με τη διάρθρωση σε επάλληλα επίπεδα, μοιάζοντας με παγόδες. Καθεμία χωρίζεται σε τρία μέρη, εκ των οποίων το ιερότερο, τα Αγια των Αγίων, είναι άβατο για τους μη κληρικούς. Εκεί φυλάσσεται αντίγραφο της Κιβωτού της Διαθήκης (των πλακών με τις Δέκα Εντολές) που ονομάζεται ταμπότ. Το ταμπότ αντιστοιχεί στη δική μας Αγία Τράπεζα. Μόνο οι ιερείς επιτρέπεται να το αντικρίσουν. Κεντημένα βελούδινα υφάσματα το φυλάσσουν από ασεβή βλέμματα. Τόσο η τριμερής διάρθρωση όσο και το ταμπότ παραπέμπουν στον Ναό του Σολομώντα. Η τριήμερη εορτή του Τίμκατ επικεντρώνεται στην περιφορά των ταμπότ. Το απόγευμα της 18ης Ιανουαρίου ιερείς και διάκονοι τα βγάζουν από τις εκκλησίες και τα μεταφέρουν, σε λιτανεία, κοντά σε ποτάμια, λίμνες ή δεξαμενές. Το ταμπότ μεταφέρεται στο κεφάλι του γηραιότερου ιερέα, πάντοτε καλυμμένο. Μοναχοί και ιερείς λιτανεύουν μεγάλους ασημένιους σταυρούς, σείουν κύμβαλα και θυμιατά. Οι κεντητές μεταξωτές ομπρέλες, υπό τις οποίες βαδίζουν οι ιερείς με τα έξοχα ράσα τους, συμβολίζουν το σύμπαν. Πιστοί και διάκονοι είναι ντυμένοι πάλλευκα. Το θέαμα καθηλώνει. Οι πολύχρωμες κεντητές ομπρέλες των ιερέων μοιάζουν με κινούμενα εξωτικά λουλούδια. Οι πιστοί, στα μακριά λευκά πανωφόρια και σαρίκια τους, φαντάζουν σμήνος πουλιά. Ενα πανδαιμόνιο από κύμβαλα, εκστατικές κραυγές και ψαλμωδίες συνθέτει την ακουστική υπόκρουση.
Ολονυχτία
Τα ταμπότ τοποθετούνται σε ειδικές σκηνές δίπλα σε κάποια υδάτινη μάζα, που οι ιερείς ευλογούν για την επομένη. Ακολουθεί ολονυχτία: πλήθη ανάβουν φωτιές και κατασκηνώνουν στο ύπαιθρο, περνώντας τη νύχτα τρώγοντας, πίνοντας, τραγουδώντας και ψιθυρίζοντας προσευχές. Τα ξημερώματα της 19ης οι πιστοί συγκεντρώνονται κοντά στα ύδατα. Ο γηραιότερος ιερέας βουτά ένα χρυσό σταυρό στο νερό, όπου σβήνει ένα κερί. Στη συνέχεια ραίνει το πλήθος, εις ανάμνησιν του βαπτίσματος στον Ιορδάνη. Ακολουθούν αλαλαγμοί έκστασης και πολλοί βουτούν να ανανεώσουν το βάπτισμά τους. Τα ταμπότ μεταφέρονται πίσω στις Εκκλησίες στην ίδια θεαματική πομπή. Η αξέχαστη εμπειρία του Τιμκάτ δίνει μια εικόνα της μυσταγωγίας της Αιθιοπικής Ορθοδοξίας. Σε αυτήν την παράδοση εδράζεται η εθνική υπερηφάνεια των Αιθιόπων.
Η παροιμία “Να ‘μουν το Μάη γάιδαρος/ τον Αύγουστο κριάρι/ όλο το χρόνο κόκορας/ και γάτος το Γενάρη”! μας βοηθάει να εξηγήσουμε τη δεύτερη προσωνυμία που παραπάνω αναφέραμε.
“Γενάρη μήνα κλάδευε/ και μη ρωτάς φεγγάρι”. Ο Γενάρης λοιπόν ή κλαδευτής θεωρούνταν ως ο καταλληλότερος μήνας για κλάδεμα.
“Το γενάρη το φεγγάρι/ ήλιος της ημέρας λάμπει”.
Ο Ιανουάριος οφείλει το όνομά του στο διπλοπρόσωπο θεό των Ρωμαίων Ιανό, θεό των θεών και πρώτο βασιλιά του Λατίου, του οποίου η λατρεία γίνονταν με γιορτές και διάφορες άλλες τελετές (οργιαστικές, πράξεις ακολασίας), στις οποίες υπήρχε παλλαϊκή συμμετοχή. Απομεινάρια των εορτών αυτών είναι πολλά από τα έθιμα που σχετίζονται με τις σημερινές πρωτοχρονιάτικες γιορτές, σε διάφορες περιοχές της πατρίδας μας (Ρογκατσάρια, Ανακατωσάρια, Μπαμπαλιούρια, Μπουρανήδες, κ.ά,), που είναι έθιμα αποκλειστικά κτηνοτροφικών-αγροτικών πληθυσμών και κοινωνιών.
Τοποθετημένο πύλες της Ρώμης το άγαλμα του Ιανού, κοίταζε με το ένα του πρόσωπο την έξοδο και με το άλλο την είσοδο της πόλης. Επομένως αντίκριζε ταυτόχρονα και το παρόν και το παρελθόν. Ο προσδιορισμός αυτός ισχύει τόσο για το χώρο όσο και για το χρόνο. Στο χέρι του κρατούσε ένα κλειδί. Μ’ αυτό άνοιγε τις πύλες της Ρώμης αλλά και του καινούργιου χρόνου.
Το περιεχόμενο, λοιπόν, του χρόνου στο οποίο ανταποκρίνεται η τοποθέτηση της Πρωτοχρονιάς στην πρώτη Ιανουαρίου, είναι η γέννηση του φωτός, η γέννηση του Ήλιου. Παρετυμολογώντας, τώρα, το Γενάρη από το ρήμα γεννώ, ο λαός εξηγεί; “Γιατί το Γενάρη τον λένε Γενάρη; – Γιατί γεννά η μέρα τ’ αρνιά”". εφ. καθημερινή
http://www.24grammata.com/?p=7609
Του Αλέξανδρου Μασσαβέτα
Σύσσωμος ο ορθόδοξος κόσμος ετοιμάζεται για τη γιορτή των Θεοφανίων, που εορτάζεται σε διαφορετικές ημερομηνίες και με διαφορετικές παραδόσεις. Οι Ελληνες εορτάζουμε τα Θεοφάνια στις 6 Ιανουαρίου, ενώ η πλειοψηφία του Ορθόδοξου κόσμου και οι Κόπτες, που ακολουθούν το Ιουλιανό ημερολόγιο, στις 19. Σε κανένα μέρος της Χριστιανοσύνης οι εορτασμοί δεν προσλαμβάνουν τη λαμπρότητα με την οποία τους έχει περιβάλει η Αιθιοπική Ορθόδοξη (Τεουαχέντο) Εκκλησία. Εδώ, στο πιο ιδιόμορφο και ανεξερεύνητο κομμάτι της Χριστιανοσύνης, τα Θεοφάνια αποτελούν τη σημαντικότερη ημέρα του χρόνου. Τα έθιμα της γιορτής, γνωστής ως Τίμκατ, σαγηνεύουν σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αποτελούν έναν από τους κύριους πόλους έλξης τουριστών στη χώρα αυτή των πανάρχαιων παραδόσεων.
Η Αιθιοπία υπήρξε για δύο σχεδόν χιλιετίες χριστιανική αυτοκρατορία απομονωμένη στα οροπέδια μεταξύ της Ερυθράς και των πηγών του Κυανού Νείλου, και –μόνη στην Αφρική– δεν κατέστη ποτέ αποικία. Ερχεται δεύτερη μετά την Αίγυπτο σε αρχαιότητα, καθώς μία σχεδόν χιλιετία πριν από την άφιξη του Χριστιανισμού διατηρούσε στενές εμπορικές και άλλες σχέσεις με τους αρχαίους πολιτισμούς της Μεσογείου. Μια μακρόχρονη ιστορία, σε συνδυασμό με την απομόνωση από τον λοιπό χριστιανικό κόσμο, προίκισαν την Αιθιοπία με τέχνη και παραδόσεις εντυπωσιακής ιδιομορφίας. Ενα από τα βασικά χαρακτηριστικά της Αιθιοπικής Ορθοδοξίας είναι η επιβίωση πολλών Ιουδαϊκών εθίμων (περιτομή, αποχή από το χοιρινό, τήρηση της αργίας του Σαββάτου) που υπενθυμίζουν πως η Αιθιοπία πριν γίνει χριστιανική, τον 4ο αιώνα, υπήρξε εβραϊκή! Άλλη ιδιομορφία, η εισδοχή στο τυπικό πολλών αφρικανικών εθίμων.
Καθηλώνει το τελετουργικό
Το τελετουργικό του Τίμκατ καθηλώνει όταν εκτυλίσσεται με φόντο την εξαιρετική αρχιτεκτονική κληρονομία δύο αρχαίων πρωτευουσών. Οι δεκατρείς εκκλησίες λαξευμένες σε γιγάντιους μονόλιθους στη Λαλιμπέλα θεωρούνται «το όγδοο θαύμα του κόσμου» και το μεγαλύτερο καλλιτεχνικό επίτευγμα του αιθιοπικού χριστιανισμού. Οι εκκλησίες έχουν λαξευθεί κάτω από την επιφάνεια του εδάφους και επικοινωνούν με δίκτυο υπόγειων στοών.
Οι αιθιοπικές εκκλησίες είναι είτε κυκλικές με στέγη από άχυρο, είτε μονόκλιτες βασιλικές είτε συνδυάζουν μία από τις προηγούμενες μορφές με τη διάρθρωση σε επάλληλα επίπεδα, μοιάζοντας με παγόδες. Καθεμία χωρίζεται σε τρία μέρη, εκ των οποίων το ιερότερο, τα Αγια των Αγίων, είναι άβατο για τους μη κληρικούς. Εκεί φυλάσσεται αντίγραφο της Κιβωτού της Διαθήκης (των πλακών με τις Δέκα Εντολές) που ονομάζεται ταμπότ. Το ταμπότ αντιστοιχεί στη δική μας Αγία Τράπεζα. Μόνο οι ιερείς επιτρέπεται να το αντικρίσουν. Κεντημένα βελούδινα υφάσματα το φυλάσσουν από ασεβή βλέμματα. Τόσο η τριμερής διάρθρωση όσο και το ταμπότ παραπέμπουν στον Ναό του Σολομώντα. Η τριήμερη εορτή του Τίμκατ επικεντρώνεται στην περιφορά των ταμπότ. Το απόγευμα της 18ης Ιανουαρίου ιερείς και διάκονοι τα βγάζουν από τις εκκλησίες και τα μεταφέρουν, σε λιτανεία, κοντά σε ποτάμια, λίμνες ή δεξαμενές. Το ταμπότ μεταφέρεται στο κεφάλι του γηραιότερου ιερέα, πάντοτε καλυμμένο. Μοναχοί και ιερείς λιτανεύουν μεγάλους ασημένιους σταυρούς, σείουν κύμβαλα και θυμιατά. Οι κεντητές μεταξωτές ομπρέλες, υπό τις οποίες βαδίζουν οι ιερείς με τα έξοχα ράσα τους, συμβολίζουν το σύμπαν. Πιστοί και διάκονοι είναι ντυμένοι πάλλευκα. Το θέαμα καθηλώνει. Οι πολύχρωμες κεντητές ομπρέλες των ιερέων μοιάζουν με κινούμενα εξωτικά λουλούδια. Οι πιστοί, στα μακριά λευκά πανωφόρια και σαρίκια τους, φαντάζουν σμήνος πουλιά. Ενα πανδαιμόνιο από κύμβαλα, εκστατικές κραυγές και ψαλμωδίες συνθέτει την ακουστική υπόκρουση.
Ολονυχτία
Τα ταμπότ τοποθετούνται σε ειδικές σκηνές δίπλα σε κάποια υδάτινη μάζα, που οι ιερείς ευλογούν για την επομένη. Ακολουθεί ολονυχτία: πλήθη ανάβουν φωτιές και κατασκηνώνουν στο ύπαιθρο, περνώντας τη νύχτα τρώγοντας, πίνοντας, τραγουδώντας και ψιθυρίζοντας προσευχές. Τα ξημερώματα της 19ης οι πιστοί συγκεντρώνονται κοντά στα ύδατα. Ο γηραιότερος ιερέας βουτά ένα χρυσό σταυρό στο νερό, όπου σβήνει ένα κερί. Στη συνέχεια ραίνει το πλήθος, εις ανάμνησιν του βαπτίσματος στον Ιορδάνη. Ακολουθούν αλαλαγμοί έκστασης και πολλοί βουτούν να ανανεώσουν το βάπτισμά τους. Τα ταμπότ μεταφέρονται πίσω στις Εκκλησίες στην ίδια θεαματική πομπή. Η αξέχαστη εμπειρία του Τιμκάτ δίνει μια εικόνα της μυσταγωγίας της Αιθιοπικής Ορθοδοξίας. Σε αυτήν την παράδοση εδράζεται η εθνική υπερηφάνεια των Αιθιόπων.
Η παροιμία “Να ‘μουν το Μάη γάιδαρος/ τον Αύγουστο κριάρι/ όλο το χρόνο κόκορας/ και γάτος το Γενάρη”! μας βοηθάει να εξηγήσουμε τη δεύτερη προσωνυμία που παραπάνω αναφέραμε.
“Γενάρη μήνα κλάδευε/ και μη ρωτάς φεγγάρι”. Ο Γενάρης λοιπόν ή κλαδευτής θεωρούνταν ως ο καταλληλότερος μήνας για κλάδεμα.
“Το γενάρη το φεγγάρι/ ήλιος της ημέρας λάμπει”.
Ο Ιανουάριος οφείλει το όνομά του στο διπλοπρόσωπο θεό των Ρωμαίων Ιανό, θεό των θεών και πρώτο βασιλιά του Λατίου, του οποίου η λατρεία γίνονταν με γιορτές και διάφορες άλλες τελετές (οργιαστικές, πράξεις ακολασίας), στις οποίες υπήρχε παλλαϊκή συμμετοχή. Απομεινάρια των εορτών αυτών είναι πολλά από τα έθιμα που σχετίζονται με τις σημερινές πρωτοχρονιάτικες γιορτές, σε διάφορες περιοχές της πατρίδας μας (Ρογκατσάρια, Ανακατωσάρια, Μπαμπαλιούρια, Μπουρανήδες, κ.ά,), που είναι έθιμα αποκλειστικά κτηνοτροφικών-αγροτικών πληθυσμών και κοινωνιών.
Τοποθετημένο πύλες της Ρώμης το άγαλμα του Ιανού, κοίταζε με το ένα του πρόσωπο την έξοδο και με το άλλο την είσοδο της πόλης. Επομένως αντίκριζε ταυτόχρονα και το παρόν και το παρελθόν. Ο προσδιορισμός αυτός ισχύει τόσο για το χώρο όσο και για το χρόνο. Στο χέρι του κρατούσε ένα κλειδί. Μ’ αυτό άνοιγε τις πύλες της Ρώμης αλλά και του καινούργιου χρόνου.
Το περιεχόμενο, λοιπόν, του χρόνου στο οποίο ανταποκρίνεται η τοποθέτηση της Πρωτοχρονιάς στην πρώτη Ιανουαρίου, είναι η γέννηση του φωτός, η γέννηση του Ήλιου. Παρετυμολογώντας, τώρα, το Γενάρη από το ρήμα γεννώ, ο λαός εξηγεί; “Γιατί το Γενάρη τον λένε Γενάρη; – Γιατί γεννά η μέρα τ’ αρνιά”". εφ. καθημερινή
http://www.24grammata.com/?p=7609
Σχόλια