ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΚΑΙ Η ΟΡΘΟΔΟΞΙΑ1
του Παναγιώτη Φούκα
Ο αιώνας που πέρασε χαρακτηρίστηκε από την ανθρώπινη σκληρότητα, όπως αυτή εκδηλώθηκε σε δυο παγκοσμίους πολέμους, τα θύματα και οι καταστροφές των οποίων ξεπέρασαν κάθε γνωστό ιστορικό προηγούμενο. Η εμπειρία αυτή κατέστησε σαφές ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια έπρεπε να κατοχυρωθεί νομικά, ώστε τέτοια φαινόμενα να μην επαναληφθούν, προασπίζοντας κάθε άνθρωπο σε παγκόσμια κλίμακα, ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, θρησκείας και οποιουδήποτε άλλου επιθετικού προσδιορισμού. Οι ζυμώσεις είχαν ήδη συντελεσθεί στη Γαλλία του 18ου αιώνος με τη Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, ώστε ο νεοσύστατος μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου Ο.Η.Ε. να προχωρήσει στην Οικουμενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου λειτουργώντας ως παγκόσμιος πρεσβευτής και θεματοφύλακας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Σταδιακά, όλα τα κράτη της γης υπέγραψαν τις σχετικές διεθνείς συμβάσεις δεσμευόμενα να σεβασθούν τα δικαιώματα του ανθρώπου. Έκτοτε, τα δικαιώματα του ανθρώπου οφείλουν να θεωρούνται το κοινό ιδανικό για όλους τους ανθρώπους, δίνοντας τον τόνο της εποχής μας.
Ευρισκόμενοι πλέον στην αρχή της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνος «από τη μια μεριά παρατηρούμε την κοινωνία να «προοδεύει», τον «πολιτισμό» να προάγεται, την τεχνολογική ανάπτυξη να εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς και από την άλλη γινόμαστε θεατές γεγονότων [...] ανείπωτης βαρβαρότητας και ανήκουστης εξευτελιστικής μεταχείρισης ανθρώπου από «άνθρωπο». Μαθαίνουμε καθημερινά για τα αναρίθμητα θύματα διακρίσεων, βασανισμών, δολοφονιών»2. Είναι εμφανές ότι, παρά την κατάκτηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, η ζωή και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου βάλλονται σε διεθνές επίπεδο. Η καθημερινότητα δεικνύει ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν είναι μια τετελεσμένη πραγματικότητα. Τουναντίον, αποτελούν και σήμερα αποστολή, χρέος και καθήκον που οφείλουμε να υπηρετούμε. Άλλως τε, «η πάλη για την ειρήνη και την διεθνή συνεργασία συντονίζεται απολύτως με τον αγώνα για την προστασία και την διεύρυνση των δικαιωμάτων του ανθρώπου3».
Η Ορθοδοξία, με δυο χιλιάδες έτη παραδόσεως και ως κομμάτι του σύγχρονου κόσμου, βιώνει την κρίση των αξιών του. Ποιός είναι ο λόγος της για τον αγώνα των δικαιωμάτων του ανθρώπου και πώς μπορεί η ορθόδοξος θεολογία να βοηθήσει τον σύγχρονο άνθρωπο να προφυλάξει την αξιοπρέπεια του; Η ορθόδοξη διανόηση, όπως θα δούμε εν συνεχεία, απαντά ποικιλοτρόπως στο ερώτημα, δίχως αυτό να σημαίνει ότι η ποικιλία των απόψεων έχει απαραιτήτως αρνητικό πρόσημο, καθ' ότι έτσι ο διάλογος εμπλουτίζεται με περισσότερες προκλήσεις γινόμενος πιο γόνιμος.
Ο Χρήστος Γιανναράς εντοπίζει την κρίση στα δικαιώματα αυτά καθ' αυτά, ως τέκνα της νεωτερικότητας, και στην ατομοκεντρική και χρησιμοθηρική έκπτωσή τους, προτάσσοντας την προσωποκεντρική ελληνοχριστιανική ανθρωπολογία -όπου ο άνθρωπος πραγματώνεται μέσα από τις σχέσεις του με τον Θεό και τον συνάνθρωπο- έναντι του ατομοκεντρικού δικαιώματος -όπου ο άνθρωπος πραγματώνεται στον εαυτό του-. Συγκρίνοντας το άτομο του σύγχρονου κόσμου των νομικώς κατοχυρωμένων δικαιωμάτων του ανθρώπου με την έννοια του πολίτη της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, ως ισομετέχοντος του πολιτικού γεγονότος, και με την έννοια του προσώπου της ορθοδόξου παραδόσεως, ως ισομετέχοντος της θείας Ευχαριστίας, θεωρεί ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι μεν κατάκτηση, αλλά μια κατάκτηση προπολιτική, αφού στη μεν Αθήνα των κλασσικών χρόνων ο πολίτης εθεωρείτο ιερός, ως μετέχων στο πολιτικό γεγονός της μίμησης του όντος όντος, και δεν θιγόταν ως εκ τούτου η αξιοπρέπεια του, στη δε ορθόδοξη κοινωνία των μέσων χρόνων αρκούσε το να συμμετέχει απλώς κάποιος στο ευχαριστιακό δείπνο, ώστε ακόμα και οι πόρνες, οι ληστές και οι αμαρτωλοί να μην έχουν ανάγκη από δικαιώματα ως, ισότιμα και ισάξια, μέλη της Εκκλησίας.
Ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος κατακρίνει και αυτός με τη σειρά του την ατομοκεντρική έκπτωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου προτάσσοντας το κοινωνικό δικαίωμα, όπως αυτό αναπτύχθηκε στην ρωσσική ιστορία. Ανιχνεύει στα δικαιώματα του ανθρώπου μια ιμπεριαλιστική τάση των δυτικών δημοκρατιών και τονίζει τον κίνδυνο αλλοιώσεως της ταυτότητος των ορθόδοξων πιστών στην περίπτωση που τα δικαιώματα αυτά υιοθετούνται άκριτα σε όλους τους τομείς του κοινωνικοπολιτικού βίου προτείνοντας ακόμα και την αναθεώρηση των κλασσικών διακηρύξεών τους.
Ο αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος και ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης αντιμετωπίζουν την ουσία των δικαιωμάτων του ανθρώπου θετικά προτείνοντας πιθανές συνεισφορές της ορθοδόξου παραδόσεως σε αυτά.
Πιο συγκεκριμένα, ο αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος προτάσσει το «δικαίωμα της αγάπης εν ελευθερία» ως την έννοια που οφείλει η Ορθοδοξία να προσφέρει στα δικαιώματα του ανθρώπου, ώστε να τα αποτρέψει από τον καθαρό νομικισμό, ενώ ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης προβάλλει την θεολογία του προσώπου4, ως την έννοια που μπορεί να απεγκλωβίσει τα δικαιώματα από την ατομικιστική έκπτωσή τους θεωρώντας πως το πρόσωπο προασπίζει και ολοκληρώνει τον κάθε άνθρωπο ως οντότητα. Το πρόσωπο αντιλαμβάνεται την ελευθερία του ως ικανότητα να έρχεται σε κοινωνία με τον άλλον υπερβαίνοντας τον εαυτό του, ενώ το άτομο ως ικανότητα να θέτει όρια γύρω από τον εαυτό του. Το πρόσωπο πηγάζει μέσα από τη σχέση του με τον άλλον, ενώ η ελευθερία του είναι ταυτόσημη με την αγάπη. «Όσο πιο πολύ αγαπά κανείς, τόσο πιο ελεύθερος είναι»5.
Εν συνεχεία, ο Παντελής Καλαϊτζίδης, υπεύθυνος προγράμματος της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών της Μητρόπολης Δημητριάδος, εξετάζοντας τα δικαιώματα του ανθρώπου μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της σχέσεως Ορθοδοξίας και Νεωτερικότητας, προτάσσει ως επιτακτικό τον διάλογο μεταξύ των δύο. Η Ορθοδοξία, έχοντας ως κέντρο τής διδασκαλίας της την κατ' εικόνα Θεού δημιουργία του ανθρώπου, κατά την οποία όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, δεν αντιπαλεύει τα δικαιώματα του ανθρώπου, αλλά έχει τη δυναμική να προασπίσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια διαλεγόμενη προς χάριν του ανθρώπου με τη Νεωτερικότητα. Η απομόνωση, το κλείσιμο της Ορθοδοξίας στον εαυτό της, δεν ωφελεί.
Ο Κωνσταντίνος Δεληκωσταντής, καθηγητής του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, έχοντας αφιερώσει σειρά άρθρων, μελετών και βιβλίων γύρω από τα δικαιώματα του ανθρώπου, πιστεύει ότι η Ορθοδοξία ερχόμενη σε επαφή με αυτά δίδει το παράδειγμα συνάντησης των μη χριστιανικών θρησκειών με τα δικαιώματα του ανθρώπου. Αν η Ορθοδοξία, που δεν ανήκει στον δυτικό πολιτισμό, μπορεί να επιτύχει την δημιουργική σύγκληση, τότε σίγουρα μπορούν και τα άλλα θρησκεύματα, όπως το Ισλάμ, που βλέπουν στα δικαιώματα του ανθρώπου τις ιμπεριαλιστικές διαθέσεις της Δύσεως και δυσπιστούν έναντι αυτών.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος υπογραμμίζει την αναγκαιότητα του διαλόγου της Ορθοδοξίας με τους άλλους, Χριστιανούς και μη, ως βάση για την παγκόσμια ειρήνη, έχοντας ο ίδιος πάρει αναρίθμητες πρωτοβουλίες για την προώθηση αυτού του διαλόγου. Για τον Οικουμενικό Πατριάρχη, η ελευθερία είναι θεμελιώδης υπαρξιακή δύναμη, που για να επιτευχθεί απαιτεί μεγάλο πνευματικό αγώνα. Για την ορθόδοξο θεολογία η ελευθερία προϋποθέτει τον σεβασμό προς όλους τους ανθρώπους και είναι ασύμβατη με έννοιες όπως ο αποκλεισμός, ο διαχωρισμός και ο ρατσισμός. Γι’ αυτό και η απόλυτη έκφραση ελευθερίας είναι η αγάπη, η σχέση με το Θεό, τον συνάνθρωπο, τη φύση.
Στην Σύναξη των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών, που ο ίδιος συνεκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη το 2008, διακηρύχθηκε -βάσει της διδασκαλίας του αποστόλου Παύλου, όπου ο Χριστός είναι η κεφαλή όλων των ανθρώπων, μα και ολοκλήρου της κτίσεως- ότι η Εκκλησία δεν δύναται να παραμένει αδιάφορος παρατηρητής μπροστά στην αμαύρωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και την, όλο και αυξανόμενη, καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Η Ορθόδοξος Εκκλησία, με την μακρά της παράδοση και το λειτουργικό της ήθος, δύναται να συνεισφέρει τα μέγιστα για την αντιμετώπιση αυτής της κρίσεως.
Δίχως καμμία αμφιβολία τα δικαιώματα του ανθρώπου θα είναι και στο μέλλον ένα από τα φλέγοντα θέματα της ανθρωπότητας. Όσον αφορά την κατανόηση και την πραγμάτωσή τους, η σύγκλιση ορθοδόξου θεολογίας και σύγχρονων φιλοσοφικών ρευμάτων δεν μπορεί παρά να είναι ωφέλιμη για τον άνθρωπο, αφού «δεν μπορούμε να φαντασθούμε το μέλλον μας χωρίς» αυτές «τις καθοριστικές ανθρωπιστικές κατακτήσεις [τα δικαιώματα του ανθρώπου]»6.
1. Το παρόν άρθρο αποτελεί μια σύνοψη της επιστημονικής εργασίας με τον ίδιο τίτλο που κατετέθη -και ενεκρίθη- στο Ινστιτούτο Μεταπτυχιακών Σπουδών Ορθοδόξου Θεολογίας εν Σαμπεζύ Γενεύης, σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια του Φριβούργου και της Γενεύης, εν Ελβετία, το ακαδημαϊκό έτος 2008-2009.
2. Δημήτρης Παξινός, Ανθρώπινα δικαιώματα υπό αμφισβήτηση και συρρίκνωση, εφημερίδα Η Καθημερινή, 28.01.2007
3. Γ.Κ. Βλάχος, Κοινωνιολογία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, εκδόσεις Παπαζήσης, 19792, σ. 206
4. Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα, Το Δίκαιον του Προσώπου, στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 72 (1997), τεύχος Β’, σ. 589
5. Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα, Ευρωπαϊκό Πνεύμα και Ελληνική Ορθοδοξία, στην Ευθύνη, τεύχος 167 (1985), σ.572
6. Κωνσταντίνου Δεληκωσταντή, Τα δικαιώματα του ανθρώπου: μόνιμη πρόκληση για τις θρησκείες, Επιστημονική Επετηρίς της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τόμος ΛΖ', Αθήναι 2002, σ. 456
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Χ. Γιανναράς, Η απανθρωπία του δικαιώματος, εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1998
Métropolite Cyrille de Smolensk et de Kaliningrad, L’Evangile et la liberté, Les valeurs de la Tradition dans la société laïque, Les éditions du CERF, Paris 2006
Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Νέα Σμύρνη 20045
Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα, Το Δίκαιον του προσώπου, στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 72 (1997), τεύχος Β'
Π. Καλαϊτζίδης, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Προλεγόμενα, Ιερά Μητρόπολις Δημητριάδος, Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών, Ίνδικτος, Αθήναι 2007
Κ. Δεληκωσταντή, Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Δυτικό ιδεολόγημα ή οικουμενικό ήθος, εκδόσεις αδελφών Κυριακίδη Α.Ε., Θεσσαλονίκη 1995
His All Holiness Ecumenical Patriarch Bartholomew, Encountering the Mystery: understanding orthodox theology today, Doubleday, New York, 2008
Επίσκεψις, 39ο έτος, No 692, 30 Οκτωβρίου 2008
του Παναγιώτη Φούκα
Ο αιώνας που πέρασε χαρακτηρίστηκε από την ανθρώπινη σκληρότητα, όπως αυτή εκδηλώθηκε σε δυο παγκοσμίους πολέμους, τα θύματα και οι καταστροφές των οποίων ξεπέρασαν κάθε γνωστό ιστορικό προηγούμενο. Η εμπειρία αυτή κατέστησε σαφές ότι η ανθρώπινη αξιοπρέπεια έπρεπε να κατοχυρωθεί νομικά, ώστε τέτοια φαινόμενα να μην επαναληφθούν, προασπίζοντας κάθε άνθρωπο σε παγκόσμια κλίμακα, ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, θρησκείας και οποιουδήποτε άλλου επιθετικού προσδιορισμού. Οι ζυμώσεις είχαν ήδη συντελεσθεί στη Γαλλία του 18ου αιώνος με τη Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη, ώστε ο νεοσύστατος μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου Ο.Η.Ε. να προχωρήσει στην Οικουμενική Διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου λειτουργώντας ως παγκόσμιος πρεσβευτής και θεματοφύλακας των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Σταδιακά, όλα τα κράτη της γης υπέγραψαν τις σχετικές διεθνείς συμβάσεις δεσμευόμενα να σεβασθούν τα δικαιώματα του ανθρώπου. Έκτοτε, τα δικαιώματα του ανθρώπου οφείλουν να θεωρούνται το κοινό ιδανικό για όλους τους ανθρώπους, δίνοντας τον τόνο της εποχής μας.
Ευρισκόμενοι πλέον στην αρχή της δεύτερης δεκαετίας του 21ου αιώνος «από τη μια μεριά παρατηρούμε την κοινωνία να «προοδεύει», τον «πολιτισμό» να προάγεται, την τεχνολογική ανάπτυξη να εξελίσσεται με ραγδαίους ρυθμούς και από την άλλη γινόμαστε θεατές γεγονότων [...] ανείπωτης βαρβαρότητας και ανήκουστης εξευτελιστικής μεταχείρισης ανθρώπου από «άνθρωπο». Μαθαίνουμε καθημερινά για τα αναρίθμητα θύματα διακρίσεων, βασανισμών, δολοφονιών»2. Είναι εμφανές ότι, παρά την κατάκτηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου, η ζωή και η αξιοπρέπεια του ανθρώπου βάλλονται σε διεθνές επίπεδο. Η καθημερινότητα δεικνύει ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου δεν είναι μια τετελεσμένη πραγματικότητα. Τουναντίον, αποτελούν και σήμερα αποστολή, χρέος και καθήκον που οφείλουμε να υπηρετούμε. Άλλως τε, «η πάλη για την ειρήνη και την διεθνή συνεργασία συντονίζεται απολύτως με τον αγώνα για την προστασία και την διεύρυνση των δικαιωμάτων του ανθρώπου3».
Η Ορθοδοξία, με δυο χιλιάδες έτη παραδόσεως και ως κομμάτι του σύγχρονου κόσμου, βιώνει την κρίση των αξιών του. Ποιός είναι ο λόγος της για τον αγώνα των δικαιωμάτων του ανθρώπου και πώς μπορεί η ορθόδοξος θεολογία να βοηθήσει τον σύγχρονο άνθρωπο να προφυλάξει την αξιοπρέπεια του; Η ορθόδοξη διανόηση, όπως θα δούμε εν συνεχεία, απαντά ποικιλοτρόπως στο ερώτημα, δίχως αυτό να σημαίνει ότι η ποικιλία των απόψεων έχει απαραιτήτως αρνητικό πρόσημο, καθ' ότι έτσι ο διάλογος εμπλουτίζεται με περισσότερες προκλήσεις γινόμενος πιο γόνιμος.
Ο Χρήστος Γιανναράς εντοπίζει την κρίση στα δικαιώματα αυτά καθ' αυτά, ως τέκνα της νεωτερικότητας, και στην ατομοκεντρική και χρησιμοθηρική έκπτωσή τους, προτάσσοντας την προσωποκεντρική ελληνοχριστιανική ανθρωπολογία -όπου ο άνθρωπος πραγματώνεται μέσα από τις σχέσεις του με τον Θεό και τον συνάνθρωπο- έναντι του ατομοκεντρικού δικαιώματος -όπου ο άνθρωπος πραγματώνεται στον εαυτό του-. Συγκρίνοντας το άτομο του σύγχρονου κόσμου των νομικώς κατοχυρωμένων δικαιωμάτων του ανθρώπου με την έννοια του πολίτη της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, ως ισομετέχοντος του πολιτικού γεγονότος, και με την έννοια του προσώπου της ορθοδόξου παραδόσεως, ως ισομετέχοντος της θείας Ευχαριστίας, θεωρεί ότι τα δικαιώματα του ανθρώπου είναι μεν κατάκτηση, αλλά μια κατάκτηση προπολιτική, αφού στη μεν Αθήνα των κλασσικών χρόνων ο πολίτης εθεωρείτο ιερός, ως μετέχων στο πολιτικό γεγονός της μίμησης του όντος όντος, και δεν θιγόταν ως εκ τούτου η αξιοπρέπεια του, στη δε ορθόδοξη κοινωνία των μέσων χρόνων αρκούσε το να συμμετέχει απλώς κάποιος στο ευχαριστιακό δείπνο, ώστε ακόμα και οι πόρνες, οι ληστές και οι αμαρτωλοί να μην έχουν ανάγκη από δικαιώματα ως, ισότιμα και ισάξια, μέλη της Εκκλησίας.
Ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος κατακρίνει και αυτός με τη σειρά του την ατομοκεντρική έκπτωση των δικαιωμάτων του ανθρώπου προτάσσοντας το κοινωνικό δικαίωμα, όπως αυτό αναπτύχθηκε στην ρωσσική ιστορία. Ανιχνεύει στα δικαιώματα του ανθρώπου μια ιμπεριαλιστική τάση των δυτικών δημοκρατιών και τονίζει τον κίνδυνο αλλοιώσεως της ταυτότητος των ορθόδοξων πιστών στην περίπτωση που τα δικαιώματα αυτά υιοθετούνται άκριτα σε όλους τους τομείς του κοινωνικοπολιτικού βίου προτείνοντας ακόμα και την αναθεώρηση των κλασσικών διακηρύξεών τους.
Ο αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος και ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης αντιμετωπίζουν την ουσία των δικαιωμάτων του ανθρώπου θετικά προτείνοντας πιθανές συνεισφορές της ορθοδόξου παραδόσεως σε αυτά.
Πιο συγκεκριμένα, ο αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος προτάσσει το «δικαίωμα της αγάπης εν ελευθερία» ως την έννοια που οφείλει η Ορθοδοξία να προσφέρει στα δικαιώματα του ανθρώπου, ώστε να τα αποτρέψει από τον καθαρό νομικισμό, ενώ ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης προβάλλει την θεολογία του προσώπου4, ως την έννοια που μπορεί να απεγκλωβίσει τα δικαιώματα από την ατομικιστική έκπτωσή τους θεωρώντας πως το πρόσωπο προασπίζει και ολοκληρώνει τον κάθε άνθρωπο ως οντότητα. Το πρόσωπο αντιλαμβάνεται την ελευθερία του ως ικανότητα να έρχεται σε κοινωνία με τον άλλον υπερβαίνοντας τον εαυτό του, ενώ το άτομο ως ικανότητα να θέτει όρια γύρω από τον εαυτό του. Το πρόσωπο πηγάζει μέσα από τη σχέση του με τον άλλον, ενώ η ελευθερία του είναι ταυτόσημη με την αγάπη. «Όσο πιο πολύ αγαπά κανείς, τόσο πιο ελεύθερος είναι»5.
Εν συνεχεία, ο Παντελής Καλαϊτζίδης, υπεύθυνος προγράμματος της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών της Μητρόπολης Δημητριάδος, εξετάζοντας τα δικαιώματα του ανθρώπου μέσα στο γενικότερο πλαίσιο της σχέσεως Ορθοδοξίας και Νεωτερικότητας, προτάσσει ως επιτακτικό τον διάλογο μεταξύ των δύο. Η Ορθοδοξία, έχοντας ως κέντρο τής διδασκαλίας της την κατ' εικόνα Θεού δημιουργία του ανθρώπου, κατά την οποία όλοι οι άνθρωποι είναι ίσοι, δεν αντιπαλεύει τα δικαιώματα του ανθρώπου, αλλά έχει τη δυναμική να προασπίσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια διαλεγόμενη προς χάριν του ανθρώπου με τη Νεωτερικότητα. Η απομόνωση, το κλείσιμο της Ορθοδοξίας στον εαυτό της, δεν ωφελεί.
Ο Κωνσταντίνος Δεληκωσταντής, καθηγητής του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, έχοντας αφιερώσει σειρά άρθρων, μελετών και βιβλίων γύρω από τα δικαιώματα του ανθρώπου, πιστεύει ότι η Ορθοδοξία ερχόμενη σε επαφή με αυτά δίδει το παράδειγμα συνάντησης των μη χριστιανικών θρησκειών με τα δικαιώματα του ανθρώπου. Αν η Ορθοδοξία, που δεν ανήκει στον δυτικό πολιτισμό, μπορεί να επιτύχει την δημιουργική σύγκληση, τότε σίγουρα μπορούν και τα άλλα θρησκεύματα, όπως το Ισλάμ, που βλέπουν στα δικαιώματα του ανθρώπου τις ιμπεριαλιστικές διαθέσεις της Δύσεως και δυσπιστούν έναντι αυτών.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βαρθολομαίος υπογραμμίζει την αναγκαιότητα του διαλόγου της Ορθοδοξίας με τους άλλους, Χριστιανούς και μη, ως βάση για την παγκόσμια ειρήνη, έχοντας ο ίδιος πάρει αναρίθμητες πρωτοβουλίες για την προώθηση αυτού του διαλόγου. Για τον Οικουμενικό Πατριάρχη, η ελευθερία είναι θεμελιώδης υπαρξιακή δύναμη, που για να επιτευχθεί απαιτεί μεγάλο πνευματικό αγώνα. Για την ορθόδοξο θεολογία η ελευθερία προϋποθέτει τον σεβασμό προς όλους τους ανθρώπους και είναι ασύμβατη με έννοιες όπως ο αποκλεισμός, ο διαχωρισμός και ο ρατσισμός. Γι’ αυτό και η απόλυτη έκφραση ελευθερίας είναι η αγάπη, η σχέση με το Θεό, τον συνάνθρωπο, τη φύση.
Στην Σύναξη των Προκαθημένων των Ορθοδόξων Εκκλησιών, που ο ίδιος συνεκάλεσε στην Κωνσταντινούπολη το 2008, διακηρύχθηκε -βάσει της διδασκαλίας του αποστόλου Παύλου, όπου ο Χριστός είναι η κεφαλή όλων των ανθρώπων, μα και ολοκλήρου της κτίσεως- ότι η Εκκλησία δεν δύναται να παραμένει αδιάφορος παρατηρητής μπροστά στην αμαύρωση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και την, όλο και αυξανόμενη, καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Η Ορθόδοξος Εκκλησία, με την μακρά της παράδοση και το λειτουργικό της ήθος, δύναται να συνεισφέρει τα μέγιστα για την αντιμετώπιση αυτής της κρίσεως.
Δίχως καμμία αμφιβολία τα δικαιώματα του ανθρώπου θα είναι και στο μέλλον ένα από τα φλέγοντα θέματα της ανθρωπότητας. Όσον αφορά την κατανόηση και την πραγμάτωσή τους, η σύγκλιση ορθοδόξου θεολογίας και σύγχρονων φιλοσοφικών ρευμάτων δεν μπορεί παρά να είναι ωφέλιμη για τον άνθρωπο, αφού «δεν μπορούμε να φαντασθούμε το μέλλον μας χωρίς» αυτές «τις καθοριστικές ανθρωπιστικές κατακτήσεις [τα δικαιώματα του ανθρώπου]»6.
1. Το παρόν άρθρο αποτελεί μια σύνοψη της επιστημονικής εργασίας με τον ίδιο τίτλο που κατετέθη -και ενεκρίθη- στο Ινστιτούτο Μεταπτυχιακών Σπουδών Ορθοδόξου Θεολογίας εν Σαμπεζύ Γενεύης, σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια του Φριβούργου και της Γενεύης, εν Ελβετία, το ακαδημαϊκό έτος 2008-2009.
2. Δημήτρης Παξινός, Ανθρώπινα δικαιώματα υπό αμφισβήτηση και συρρίκνωση, εφημερίδα Η Καθημερινή, 28.01.2007
3. Γ.Κ. Βλάχος, Κοινωνιολογία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, εκδόσεις Παπαζήσης, 19792, σ. 206
4. Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα, Το Δίκαιον του Προσώπου, στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 72 (1997), τεύχος Β’, σ. 589
5. Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα, Ευρωπαϊκό Πνεύμα και Ελληνική Ορθοδοξία, στην Ευθύνη, τεύχος 167 (1985), σ.572
6. Κωνσταντίνου Δεληκωσταντή, Τα δικαιώματα του ανθρώπου: μόνιμη πρόκληση για τις θρησκείες, Επιστημονική Επετηρίς της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, τόμος ΛΖ', Αθήναι 2002, σ. 456
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Χ. Γιανναράς, Η απανθρωπία του δικαιώματος, εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 1998
Métropolite Cyrille de Smolensk et de Kaliningrad, L’Evangile et la liberté, Les valeurs de la Tradition dans la société laïque, Les éditions du CERF, Paris 2006
Αρχιεπίσκοπος Αλβανίας Αναστάσιος, Παγκοσμιότητα και Ορθοδοξία, Ακρίτας, Νέα Σμύρνη 20045
Μητροπολίτου Περγάμου Ιωάννου Ζηζιούλα, Το Δίκαιον του προσώπου, στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών, τ. 72 (1997), τεύχος Β'
Π. Καλαϊτζίδης, Ορθοδοξία και Νεωτερικότητα, Προλεγόμενα, Ιερά Μητρόπολις Δημητριάδος, Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών, Ίνδικτος, Αθήναι 2007
Κ. Δεληκωσταντή, Τα Δικαιώματα του Ανθρώπου, Δυτικό ιδεολόγημα ή οικουμενικό ήθος, εκδόσεις αδελφών Κυριακίδη Α.Ε., Θεσσαλονίκη 1995
His All Holiness Ecumenical Patriarch Bartholomew, Encountering the Mystery: understanding orthodox theology today, Doubleday, New York, 2008
Επίσκεψις, 39ο έτος, No 692, 30 Οκτωβρίου 2008
Σχόλια