Η ακαδημαϊκός και καθηγήτρια της Βυζαντινής Ιστορίας στο Χάρβαρντ μιλάει για την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος κυρίως γύρω από την τέχνη του Βυζαντίου και για τις δυσκολίες που υπάρχουν για τις ελληνικές σπουδές στα αμερικανικά πανεπιστήμια
Αγγελική Λαΐου
ΧΑΡΑ ΚΙΟΣΣΕ Κυριακή 14 Ιανουαρίου 2001
«Το Βυζάντιο δεν είναι κάτι το εξωτικό»
Εκθέσεις, βιβλία, κατάλογοι, ημερίδες, συνέδρια: γύρω από το Βυζάντιο τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια ασυνήθιστη κινητικότητα. Είναι σαν να ξυπνήσαμε ένα ωραίο πρωί και να ανακαλύψαμε ότι έχουμε στην ιστορία μας μια ολόκληρη αυτοκρατορία που δεν κάναμε ποτέ τον κόπο να σκύψουμε να δούμε τι ήταν στ' αλήθεια. Για πολλούς από εμάς το Βυζάντιο είναι συνυφασμένο με τον σκοταδισμό, για άλλους είναι ο ορκισμένος εχθρός του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, για κάποιους άλλους οι Βυζαντινοί είναι οι καταστροφείς των μνημείων της αρχαιότητας, ένας λαός που κυριαρχείται από δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις, για όλους τέλος πάντων μια αυτοκρατορία με περισσότερους αυτοκράτορες από όσους αντέχει κανείς να μάθει. Από την άλλη μεριά, όμως, είναι αλήθεια ότι τελευταία το Βυζάντιο, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, μας θυμίζει την ύπαρξή του. Υπάρχει στις ημέρες μας αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το Βυζάντιο και, αν ναι, γιατί;
Η ακαδημαϊκός και καθηγήτρια της Βυζαντινής Ιστορίας στο Χάρβαρντ κυρία Αγγελική Λαΐου δέχεται αυτή την εκδοχή αλλά με ορισμένες προϋποθέσεις, με κάποιους περιορισμούς και κάποιες διευκρινίσεις. Εχει ζήσει και εργαστεί πολλά χρόνια στο εξωτερικό και κυρίως στην Αμερική, διδάσκει στο Χάρβαρντ Βυζαντινή Ιστορία και υπήρξε διευθύντρια του Dumbarton Oaks, το οποίο θεωρείται ένα από τα μεγάλα κέντρα βυζαντινών σπουδών στον κόσμο. Και έχει ένα αξιόλογο επιστημονικό έργο: Διπλωματική και πολιτική ιστορία του Βυζαντίου, Ιστορία της αγροτικής κοινωνίας στο Βυζάντιο, Οικονομική και κοινωνική ιστορία του Βυζαντίου, Οικογενειακοί θεσμοί και θέση της γυναίκας στο Βυζάντιο και τώρα ετοιμάζει μια μεγάλη συνθετική έκδοση για την Οικονομική και κοινωνική ιστορία του Βυζαντίου. Και την ενδιαφέρει και η πολιτική. Ισως όμως με άλλους κανόνες. Με λίγα λόγια, είναι ο άνθρωπός μας. Υπάρχει λοιπόν αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το Βυζάντιο στις ημέρες μας;
«Υπάρχει σίγουρα ένα αυξημένο ενδιαφέρον και από το πολύ κοινό και ως έναν βαθμό από κάποιους ιστορικούς της τέχνης, κυρίως για την τέχνη του Βυζαντίου» λέει. «Και όσον αφορά το ευρύ κοινό αυτό εκφράζεται από τη μεγάλη προσέλευση στις μεγάλες εκθέσεις που έγιναν τη δεκαετία του '90 στο Λούβρο και στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και επίσης στο Μουσείο Μπενάκη (Εικόνες του Σινά και Μήτηρ Θεού). Οσον αφορά τους ιστορικούς της τέχνης διαπιστώνουμε τελευταία μια ενδιαφέρουσα διαφοροποίηση. Δηλαδή, ενώ στην Ευρώπη όπου θα περίμενε κανείς ένα σοβαρό ενδιαφέρον παρατηρείται μια ύφεση, στις Ηνωμένες Πολιτείες διαπιστώνουμε μια έξαρση του ενδιαφέροντος, ειδικά για την ιστορία της τέχνης και όχι τόσο για την αρχαιολογία. Και αυτό οφείλεται σε λόγους και θετικούς και αρνητικούς. Ας αρχίσουμε με τους αρνητικούς. Είναι αλήθεια ότι στην Αμερική υπάρχει μια στροφή προς τη μελέτη της τέχνης του Βυζαντίου και πολλοί δηλώνουν βυζαντινολόγοι. Ωστόσο για πολλούς η γλώσσα αποτελεί ένα μεγάλο εμπόδιο. Για να κάνεις ιστορία και πόσο μάλλον φιλολογία του Βυζαντίου πρέπει να ξέρεις καλά ελληνικά. Οι ελληνικές σπουδές όμως δεν πάνε και τόσο καλά στην Αμερική. Επομένως είναι αρνητικό όταν σε μια μονάδα που μειονεκτεί στη γλώσσα διοχετεύεται ένα μεγάλο μέρος του ενδιαφέροντος».
Από την αφαίρεση στον ανεικονισμό
Από την άλλη μεριά, χάρη στη δουλειά ορισμένων βυζαντινολόγων, η τέχνη του Βυζαντίου έχει γίνει παραδειγματική μιας τέχνης με εσωτερικότητα που σε μια εποχή έφθασε στην αφαίρεση και τελικά στον ανεικονισμό. Αυτή η διαδρομή ενδιαφέρει τους ιστορικούς της τέχνης και το ενδιαφέρον τους κατ' επέκταση αντανακλάται στο κοινό. Ο Matisse είχε γοητευθεί από τη βυζαντινή τέχνη και σίγουρα θα πρέπει να ξύπνησε το ενδιαφέρον του σκεπτόμενου και ευαίσθητου ανθρώπου της εποχής του. Τελικά μια τέχνη ξεχασμένη μπορεί να βρει διέξοδο μόνο μέσα από τα κανάλια που διαθέτουν οι ιστορικοί της τέχνης και γενικότερα οι καλλιτέχνες. «Επομένως έχει σημασία ότι υπάρχουν άνθρωποι που κάνουν θεωρία της βυζαντινής τέχνης γιατί συνεπάγεται την ένταξή της σε ένα ευρύτερο πλαίσιο που ενδιαφέρει τις βυζαντινές σπουδές και εμείς πρέπει να το επιδιώξουμε για λόγους επιστημολογικούς και πρακτικούς. Το Βυζάντιο είναι κάτι το ξεχωριστό αλλά δεν είναι κάτι το εξωτικό». Αυτή η τελευταία είναι μια φράση που θα επαναλάβει και αργότερα καθώς η σκέψη της ξεδιπλώνεται χωρίς να διστάζει να χρησιμοποιεί απρόβλεπτα παραδείγματα και να πετάγεται με ευκολία από τον Matisse στον Gibbon και από την ΑΧΕΠΑ στα Βαλκάνια ή από την αγροτική οικονομία στη θρησκεία. Πιστεύει ότι τα Βαλκάνια έχουν πολλά να δώσουν στην ιστορία του Βυζαντίου και πως η αναθέρμανση της θρησκείας, ιδίως μετά τα τελευταία γεγονότα στην πρώην Σοβιετική Ενωση, παίζει έναν ρόλο στο ενδιαφέρον για το Βυζάντιο. Ιδίως στην Αμερική όπου υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ορθοδόξων Ελλήνων, Ρώσων, Σέρβων κ.ά. και όπου οι διάφορες εθνικές κοινότητες είναι οργανωμένες κυρίως μέσω των εκκλησιών. Αντίθετα, στην Ευρώπη, όπου υπάρχει μια παράδοση για τη βυζαντινή τέχνη, το ενδιαφέρον έχει ατονήσει. Υπάρχουν μελετητές, και ορισμένοι πολύ καλοί, οι οποίοι δεν αρκούν όμως για να αναπτυχθούν οι επόμενοι.
Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισης
Και στην Ελλάδα η σχέση με το Βυζάντιο είναι αμφίσημη και είναι σαν να ταλαντευόμαστε ανάμεσα στην αναγνώριση και στην παραγνώρισή του. Μπορεί να υπάρχει ο συναισθηματικός δεσμός με την Πόλη, Βυζάντιο όμως δεν ήταν μόνο η Βασιλεύουσα. Ο διχασμός ανάμεσα στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και στο Βυζάντιο εξακολουθεί να υφίσταται, ενώ όλοι παραδεχόμαστε ότι δεν διδάσκεται στα σχολεία με τον καλύτερο τρόπο. «Δεν μαθαίνουμε και δεν θέλουμε να παραδεχθούμε ότι μεγάλο μέρος από το πνεύμα των αρχαίων διασώθηκε από τους πατέρες της Εκκλησίας και πολλά αρχαία κείμενα σώθηκαν χάρη στους Βυζαντινούς».
Τι ξέρουμε για την κοινωνία του Βυζαντίου έξω από την Κωνσταντινούπολη; Το Βυζάντιο υπήρξε σε μια περίοδο του Μεσαίωνα ένα μεγάλο κράτος που γενικώς λειτουργούσε πολύ καλά και μια κοινωνία με τις ιδιομορφίες της και τις αγριότητές της, που ήταν όμως πολύ λιγότερες από αντίστοιχες στη Δύση. Υπήρχε μια ισορροπία χωρίς πολλές εξάρσεις, παρά τα πολλά και έντονα ερεθίσματα από τον περίγυρό της.
Η οικονομία στο Βυζάντιο είναι ένας τομέας που έχει πολύ λίγο μελετηθεί, αν και είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα αυτού που σήμερα αποκαλούμε ελεύθερη οικονομία με κρατικό παρεμβατισμό. Οι Βυζαντινοί το πέτυχαν αυτό και για μεγάλο χρονικό διάστημα η οικονομία τους αναπτύχθηκε αργά και ισορροπημένα, χωρίς να υποστούν τις άγριες μεταπτώσεις που παρουσιάστηκαν στη Δύση με τις επώδυνες κοινωνικές ανακατατάξεις του 11ου αιώνα, όταν ολόκληρες ομάδες δεν κατόρθωσαν να επιβιώσουν. Στην οικονομική ιστορία το Βυζάντιο είναι ένα επιτυχημένο παράδειγμα ανάπτυξης το οποίο όμως δεν βρίσκεις στη μεσαιωνική ιστορία της Ευρώπης που βλέπεις να τελειώνει κάπου στην Ιταλία. Βέβαια μια γρήγορη απάντηση είναι η ίδρυση εδρών ελληνικών σπουδών στα ξένα πανεπιστήμια.
Υπάρχει όμως ένα δίλημμα: Εξυπηρετεί να είναι αυτόνομες έδρες ελληνικών ή είναι πιο χρήσιμο να ενταχθούν τα ελληνικά σε προγράμματα ευρωπαϊκών σπουδών που προσελκύουν περισσότερο κόσμο και διδάσκεται η συγκριτική, ας πούμε, ιστορία ή λογοτεχνία; Στην πρώτη περίπτωση κινδυνεύεις να έχεις μόνο Ελληνες, στη δεύτερη το φάσμα μεγαλώνει και δημιουργείται ένας πυρήνας αλλά υπάρχει κίνδυνος η ελληνική ιστορία να μετατραπεί σε δευτερεύον μάθημα. Είναι θέμα ακαδημαϊκού ζυγιάσματος και πολιτικής εκτίμησης.
http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=114&artid=129766
Αγγελική Λαΐου
ΧΑΡΑ ΚΙΟΣΣΕ Κυριακή 14 Ιανουαρίου 2001
«Το Βυζάντιο δεν είναι κάτι το εξωτικό»
Εκθέσεις, βιβλία, κατάλογοι, ημερίδες, συνέδρια: γύρω από το Βυζάντιο τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια ασυνήθιστη κινητικότητα. Είναι σαν να ξυπνήσαμε ένα ωραίο πρωί και να ανακαλύψαμε ότι έχουμε στην ιστορία μας μια ολόκληρη αυτοκρατορία που δεν κάναμε ποτέ τον κόπο να σκύψουμε να δούμε τι ήταν στ' αλήθεια. Για πολλούς από εμάς το Βυζάντιο είναι συνυφασμένο με τον σκοταδισμό, για άλλους είναι ο ορκισμένος εχθρός του αρχαίου ελληνικού πνεύματος, για κάποιους άλλους οι Βυζαντινοί είναι οι καταστροφείς των μνημείων της αρχαιότητας, ένας λαός που κυριαρχείται από δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις, για όλους τέλος πάντων μια αυτοκρατορία με περισσότερους αυτοκράτορες από όσους αντέχει κανείς να μάθει. Από την άλλη μεριά, όμως, είναι αλήθεια ότι τελευταία το Βυζάντιο, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, μας θυμίζει την ύπαρξή του. Υπάρχει στις ημέρες μας αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το Βυζάντιο και, αν ναι, γιατί;
Η ακαδημαϊκός και καθηγήτρια της Βυζαντινής Ιστορίας στο Χάρβαρντ κυρία Αγγελική Λαΐου δέχεται αυτή την εκδοχή αλλά με ορισμένες προϋποθέσεις, με κάποιους περιορισμούς και κάποιες διευκρινίσεις. Εχει ζήσει και εργαστεί πολλά χρόνια στο εξωτερικό και κυρίως στην Αμερική, διδάσκει στο Χάρβαρντ Βυζαντινή Ιστορία και υπήρξε διευθύντρια του Dumbarton Oaks, το οποίο θεωρείται ένα από τα μεγάλα κέντρα βυζαντινών σπουδών στον κόσμο. Και έχει ένα αξιόλογο επιστημονικό έργο: Διπλωματική και πολιτική ιστορία του Βυζαντίου, Ιστορία της αγροτικής κοινωνίας στο Βυζάντιο, Οικονομική και κοινωνική ιστορία του Βυζαντίου, Οικογενειακοί θεσμοί και θέση της γυναίκας στο Βυζάντιο και τώρα ετοιμάζει μια μεγάλη συνθετική έκδοση για την Οικονομική και κοινωνική ιστορία του Βυζαντίου. Και την ενδιαφέρει και η πολιτική. Ισως όμως με άλλους κανόνες. Με λίγα λόγια, είναι ο άνθρωπός μας. Υπάρχει λοιπόν αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για το Βυζάντιο στις ημέρες μας;
«Υπάρχει σίγουρα ένα αυξημένο ενδιαφέρον και από το πολύ κοινό και ως έναν βαθμό από κάποιους ιστορικούς της τέχνης, κυρίως για την τέχνη του Βυζαντίου» λέει. «Και όσον αφορά το ευρύ κοινό αυτό εκφράζεται από τη μεγάλη προσέλευση στις μεγάλες εκθέσεις που έγιναν τη δεκαετία του '90 στο Λούβρο και στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και επίσης στο Μουσείο Μπενάκη (Εικόνες του Σινά και Μήτηρ Θεού). Οσον αφορά τους ιστορικούς της τέχνης διαπιστώνουμε τελευταία μια ενδιαφέρουσα διαφοροποίηση. Δηλαδή, ενώ στην Ευρώπη όπου θα περίμενε κανείς ένα σοβαρό ενδιαφέρον παρατηρείται μια ύφεση, στις Ηνωμένες Πολιτείες διαπιστώνουμε μια έξαρση του ενδιαφέροντος, ειδικά για την ιστορία της τέχνης και όχι τόσο για την αρχαιολογία. Και αυτό οφείλεται σε λόγους και θετικούς και αρνητικούς. Ας αρχίσουμε με τους αρνητικούς. Είναι αλήθεια ότι στην Αμερική υπάρχει μια στροφή προς τη μελέτη της τέχνης του Βυζαντίου και πολλοί δηλώνουν βυζαντινολόγοι. Ωστόσο για πολλούς η γλώσσα αποτελεί ένα μεγάλο εμπόδιο. Για να κάνεις ιστορία και πόσο μάλλον φιλολογία του Βυζαντίου πρέπει να ξέρεις καλά ελληνικά. Οι ελληνικές σπουδές όμως δεν πάνε και τόσο καλά στην Αμερική. Επομένως είναι αρνητικό όταν σε μια μονάδα που μειονεκτεί στη γλώσσα διοχετεύεται ένα μεγάλο μέρος του ενδιαφέροντος».
Από την αφαίρεση στον ανεικονισμό
Από την άλλη μεριά, χάρη στη δουλειά ορισμένων βυζαντινολόγων, η τέχνη του Βυζαντίου έχει γίνει παραδειγματική μιας τέχνης με εσωτερικότητα που σε μια εποχή έφθασε στην αφαίρεση και τελικά στον ανεικονισμό. Αυτή η διαδρομή ενδιαφέρει τους ιστορικούς της τέχνης και το ενδιαφέρον τους κατ' επέκταση αντανακλάται στο κοινό. Ο Matisse είχε γοητευθεί από τη βυζαντινή τέχνη και σίγουρα θα πρέπει να ξύπνησε το ενδιαφέρον του σκεπτόμενου και ευαίσθητου ανθρώπου της εποχής του. Τελικά μια τέχνη ξεχασμένη μπορεί να βρει διέξοδο μόνο μέσα από τα κανάλια που διαθέτουν οι ιστορικοί της τέχνης και γενικότερα οι καλλιτέχνες. «Επομένως έχει σημασία ότι υπάρχουν άνθρωποι που κάνουν θεωρία της βυζαντινής τέχνης γιατί συνεπάγεται την ένταξή της σε ένα ευρύτερο πλαίσιο που ενδιαφέρει τις βυζαντινές σπουδές και εμείς πρέπει να το επιδιώξουμε για λόγους επιστημολογικούς και πρακτικούς. Το Βυζάντιο είναι κάτι το ξεχωριστό αλλά δεν είναι κάτι το εξωτικό». Αυτή η τελευταία είναι μια φράση που θα επαναλάβει και αργότερα καθώς η σκέψη της ξεδιπλώνεται χωρίς να διστάζει να χρησιμοποιεί απρόβλεπτα παραδείγματα και να πετάγεται με ευκολία από τον Matisse στον Gibbon και από την ΑΧΕΠΑ στα Βαλκάνια ή από την αγροτική οικονομία στη θρησκεία. Πιστεύει ότι τα Βαλκάνια έχουν πολλά να δώσουν στην ιστορία του Βυζαντίου και πως η αναθέρμανση της θρησκείας, ιδίως μετά τα τελευταία γεγονότα στην πρώην Σοβιετική Ενωση, παίζει έναν ρόλο στο ενδιαφέρον για το Βυζάντιο. Ιδίως στην Αμερική όπου υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ορθοδόξων Ελλήνων, Ρώσων, Σέρβων κ.ά. και όπου οι διάφορες εθνικές κοινότητες είναι οργανωμένες κυρίως μέσω των εκκλησιών. Αντίθετα, στην Ευρώπη, όπου υπάρχει μια παράδοση για τη βυζαντινή τέχνη, το ενδιαφέρον έχει ατονήσει. Υπάρχουν μελετητές, και ορισμένοι πολύ καλοί, οι οποίοι δεν αρκούν όμως για να αναπτυχθούν οι επόμενοι.
Μεταξύ αναγνώρισης και παραγνώρισης
Και στην Ελλάδα η σχέση με το Βυζάντιο είναι αμφίσημη και είναι σαν να ταλαντευόμαστε ανάμεσα στην αναγνώριση και στην παραγνώρισή του. Μπορεί να υπάρχει ο συναισθηματικός δεσμός με την Πόλη, Βυζάντιο όμως δεν ήταν μόνο η Βασιλεύουσα. Ο διχασμός ανάμεσα στον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και στο Βυζάντιο εξακολουθεί να υφίσταται, ενώ όλοι παραδεχόμαστε ότι δεν διδάσκεται στα σχολεία με τον καλύτερο τρόπο. «Δεν μαθαίνουμε και δεν θέλουμε να παραδεχθούμε ότι μεγάλο μέρος από το πνεύμα των αρχαίων διασώθηκε από τους πατέρες της Εκκλησίας και πολλά αρχαία κείμενα σώθηκαν χάρη στους Βυζαντινούς».
Τι ξέρουμε για την κοινωνία του Βυζαντίου έξω από την Κωνσταντινούπολη; Το Βυζάντιο υπήρξε σε μια περίοδο του Μεσαίωνα ένα μεγάλο κράτος που γενικώς λειτουργούσε πολύ καλά και μια κοινωνία με τις ιδιομορφίες της και τις αγριότητές της, που ήταν όμως πολύ λιγότερες από αντίστοιχες στη Δύση. Υπήρχε μια ισορροπία χωρίς πολλές εξάρσεις, παρά τα πολλά και έντονα ερεθίσματα από τον περίγυρό της.
Η οικονομία στο Βυζάντιο είναι ένας τομέας που έχει πολύ λίγο μελετηθεί, αν και είναι ένα πολύ καλό παράδειγμα αυτού που σήμερα αποκαλούμε ελεύθερη οικονομία με κρατικό παρεμβατισμό. Οι Βυζαντινοί το πέτυχαν αυτό και για μεγάλο χρονικό διάστημα η οικονομία τους αναπτύχθηκε αργά και ισορροπημένα, χωρίς να υποστούν τις άγριες μεταπτώσεις που παρουσιάστηκαν στη Δύση με τις επώδυνες κοινωνικές ανακατατάξεις του 11ου αιώνα, όταν ολόκληρες ομάδες δεν κατόρθωσαν να επιβιώσουν. Στην οικονομική ιστορία το Βυζάντιο είναι ένα επιτυχημένο παράδειγμα ανάπτυξης το οποίο όμως δεν βρίσκεις στη μεσαιωνική ιστορία της Ευρώπης που βλέπεις να τελειώνει κάπου στην Ιταλία. Βέβαια μια γρήγορη απάντηση είναι η ίδρυση εδρών ελληνικών σπουδών στα ξένα πανεπιστήμια.
Υπάρχει όμως ένα δίλημμα: Εξυπηρετεί να είναι αυτόνομες έδρες ελληνικών ή είναι πιο χρήσιμο να ενταχθούν τα ελληνικά σε προγράμματα ευρωπαϊκών σπουδών που προσελκύουν περισσότερο κόσμο και διδάσκεται η συγκριτική, ας πούμε, ιστορία ή λογοτεχνία; Στην πρώτη περίπτωση κινδυνεύεις να έχεις μόνο Ελληνες, στη δεύτερη το φάσμα μεγαλώνει και δημιουργείται ένας πυρήνας αλλά υπάρχει κίνδυνος η ελληνική ιστορία να μετατραπεί σε δευτερεύον μάθημα. Είναι θέμα ακαδημαϊκού ζυγιάσματος και πολιτικής εκτίμησης.
http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=114&artid=129766
Σχόλια