Homo sapiens[1] ή homo demens[2]
Όταν ο Franklin Pierce, πρόεδρος των Η.Π.Α., ζήτησε εν έτει 1855 να αγοράσει τη γη των Σουάμι, μιας ινδιάνικης φυλής, έλαβε την εξής απάντηση από τον αρχηγό της, ονόματι Seathl:
«Πώς μπορείτε ν’ αγοράζετε ή να πουλάτε τον ουρανό, τη θέρμη της γής; Τούτη η ιδέα παράξενη είναι για μας. Μα η φρεσκάδα του αέρα και το σπινθηροβόλημα του νερού δεν είναι ιδιοκτησία μας. Πώς μπορείτε σείς να τ’ αγοράζετε από μας; Κάθε κομμάτι τούτης της γης είναι ιερό για το λαό μου. Κάθε πευκοβελόνα που τη κτυπάνε οι ακτίνες του ηλίου, κάθε αμμουδερή όχθη, το πούσι στα σκοτεινά δάση, κάθε ξέφωτο, κάθε έντομο που βουίζει, είναι άγιο στη μνήμη και την εμπειρία του λαού μου. Ξέρουμε ότι ο λευκός άνθρωπος δεν καταλαβαίνει τα φερσίματά μας. Τη μια μεριά της γης τη βλέπει ίδια με την άλλη, γιατί είναι ένας ξένος που έρχεται τη νύκτα και αρπάζει από τη γη ό,τι έχει ανάγκη. Η γη δεν είναι αδέρφι του, είναι εχθρός του, κι’ αφού την κατακτήσει, την αφήνει πίσω και προχωράει. Η αχορταγία του θα καταβροχθίσει τη γη και θ’ αφήσει μονάχα μια έρημο. Η θέα των πόλεών σας πονάει τα μάτια του κόκκινου ανθρώπου. Όμως μπορεί να φταίει που ο κόκκινος άνθρωπος είναι ένας άγριος που δεν καταλαβαίνει!»[3]
Από τη μια, λοιπόν, ο ‘λευκός’ άνθρωπος, ο κτητικός, και στον αντίποδά του, ο ‘κόκκινος’, ο δεμένος με τη φύση. Δυο εκ διαμέτρου αντίθετες στάσεις απέναντι στη φύση και, κατ’ επέκταση, στη ζωή γενικότερα. Ο πρώτος την βλέπει ως αντικείμενο, ως μέσο για να κορέσει τις ατέλειωτες ορέξεις και επιθυμίες του, ενώ ο δεύτερος της δείχνει την αγάπη που αρμόζει σε αδελφό.
Σχεδόν 150 χρόνια μετά και η ανθρωπότητα έχει στραφεί-τι ειρωνεία!- προς την κατεύθυνση του χωρίς όρια έχειν… Γίναμε όλοι καταναλωτές και παύσαμε να ήμαστε άνθρωποι! «Στον πολιτισμό του έχειν[…] ο άνθρωπος κινδυνεύει να μετατραπεί από ζῷον λόγον ἔχον σε ζῷον ἔχον , χωρίς λόγον(λογική και επικοινωνία), χωρίς καρδιά και χωρίς νόημα ζωής(λόγον υπάρξεως).»[4]
Στον αιώνα που μόλις μας άφησε έγιναν στο όνομα της προόδου, της οικονομικής ανάπτυξης και της κοινωνικής δικαιοσύνης οι πιο μεγάλες καταστροφές του φυσικού περιβάλλοντος! Οι εικόνες του ρημαγμένου φυσικού περιβάλλοντος θα έπρεπε να συγκλονίζουν και να προβληματίζουν. Δυστυχώς όμως οι περισσότεροι μένουν αδιάφοροι μπροστά στα πρωτοφανή αυτά γεγονότα πείθοντας τον εαυτό τους ότι τέτοιου είδους θέματα δεν τους αφορούν. Λές και σε όλους εμάς έχει επικρατήσει o πομπώδης χαρακτηρισμός του ανθρώπου από τον René Descartes ως «maîtres et posseseurs de la nature», ως κύριου και κατόχου της φύσης δηλαδή. Αυτή είναι η λογική του παραλόγου που επικρατεί στις σημερινές κοινωνίες σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη. Ο άνθρωπος ξέχασε ότι είναι κομμάτι της φύσης και λειτουργεί ως δυνάστης της, την εκμεταλλεύεται, την υποτάσσει-ή έστω νομίζει ότι το κάνει- και, με όλο και αυξανόμενο ρυθμό, την καταστρέφει! Την καταστρέφει χωρίς να καταλαβαίνει ότι έτσι επισπεύδει το δικό του τέλος… Αλλά πώς να το συνειδητοποιήσει, όταν η σημερινή «…εκπαίδευση, υποταγμένη στους νόμους της αγοράς, καλλιεργεί με απόλυτη προτεραιότητα τη χρηστική γνώση και την αχαρίτωτη αυτοπραγμάτωση…»[5] ‘φτιάχνοντας΄ ανθρώπους που «βλέπουν την ανθισμένη αμυγδαλιά με τα μάτια του ξυλοκόπου»;[6]
Οι απαντήσεις που δόθηκαν κατά καιρούς πολλές. Στην πατρίδα μας, ειδικά με τις αλλεπάλληλες μεταρρυθμίσεις στον τομέα της παιδείας και τα αναρίθμητα πειράματα, εις βάρος σχεδόν πάντοτε των μαθητών, καταφέραμε αυτό που φάνταζε ακατόρθωτο για τη χώρα που γέννησε την ελευθερία ως έννοια. Υποτάξαμε την παιδεία στον οικονομικό παράγοντα, λησμονώντας ίσως ότι όσα και να καταφέρει κανείς στη ζωή του και με ό,τι κι αν αυτός ασχοληθεί, θα είναι πάντοτε άνθρωπος! Και ως άνθρωπος χρειάζεται παιδεία που θα του δείξει πώς να είναι άνθρωπος και όχι απλώς να φαίνεται άνθρωπος κατά τα σύγχρονα πρότυπα του υλικού ευδαιμονισμού.
Ο μύθος του Πρωταγόρα[7] μας δείχνει τον δρόμο. Σύμφωνα με αυτόν, η έντεχνος σοφία συν πυρί, η ικανότητα του ανθρώπου να δημιουργεί τεχνικό πολιτισμό, δεν αντισταθμίζει τις ελλείψεις του σε σύγκριση με τα ζώα και δεν εγγυάται την επιβίωση του ανθρωπίνου γένους. Ο ίδιος ο Ζευς χαρίζει σε όλους τους ανθρώπους πρόσθετα την αιδώ και την δίκην, την ηθική και την τέχνη της πολιτικής, για να μπορούν να συμβιώνουν, εξασφαλίζοντας το ζην και το ευ ζην. Δεν μπορούμε λοιπόν να εναποθέσουμε όλες μας τις ελπίδες στην μονοκρατορία της τεχνολογίας, αλλά «οφείλουμε να αγωνιζόμαστε για ηθική και αξίες, για τον σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου, για την ανοικτή κοινωνία και τη δημοκρατία. Η πρόοδος της τεχνολογίας πρέπει να συμβαδίζει με την ανάπτυξη του ανθρωπισμού».[8]
Είναι καταστροφικό, στο όνομα της ένταξης των παιδιών στην κοινωνία της χρησιμοθηρίας, η «παιδεία» να συρρικνούται ως απλό εξάρτημα της εκπαίδευσης. Πρέπει να κατανοήσουμε ότι η παιδεία ταυτίζεται με τον «εξανθρωπισμό του ανθρώπου». Όταν ένας πατέρας, θεωρώντας πολύ υψηλά τα δίδακτρα που ζήτησε ο φιλόσοφος Αρίστιππος ο Κυρηναίος, μαθητής του Σωκράτη και ιδρυτής της σχολής των Ηδονιστών ή Κυρηναϊκών, για ν’ αναλάβει τη διαπαιδαγώγηση του γυιού του, είπε: «Μα με τόσα χρήματα θα μπορούσα ν’ αγοράσω ένα δούλο», ο φιλόσοφος του απάντησε: «Αγόρασε τον δούλο και τότε θα χεις δύο(δούλους)».[9] Ο ίδιος φιλόσοφος έλεγε: «Ἄμεινον ἐπαίτην ἤ ἀπαίδευτον εἶναι· οἱ μέν γάρ χρημάτων οἱ δ’ ἀνθρωπισμοῦ δέονται».[10]
Στην ανεκτίμητη παρακαταθήκη της ελληνικής φιλοσοφίας ανήκουν φράσεις όπως: «Οὐ τό ζῆν περί πλείστου ποιητέον, ἀλλά τό εὖ ζῆν».[11] «…καί ποτέ τινος ἀκούσας ὡς μέγιστον ἀγαθόν εἴη πάντων ἐπιτυγχάνειν ὧν τις επιθυμεῖ, εἶπε· πολύ δέ μεῖζον τό ἐπιθυμεῖν ὧν δεῖ».[12]
Το ευχάριστο θα ήτο να διδαχθούμε από αυτή την τεράστια παρακαταθήκη των προγόνων μας και να μην οδηγηθούμε σε πνευματικό μαρασμό. Και για να το κάνουμε αυτό πρέπει να κάνουμε την σωστή επιλογή.
Κατά τον Neil Postman, όλοι, αργά ή γρήγορα, καλούμαστε να επιλέξουμε μεταξύ δυο στάσεων ζωής, οι οποίες συνδέονται ιστορικά με δυο ομάδες ανθρώπων: τους Αθηναίους και τους Βησιγότθους.[13]Οι Αθηναίοι είναι οι πατέρες του πολιτισμού. Σε αυτούς χρωστάμε τη φιλοσοφία, την επιστήμη, την αισθητική, τις τραγωδίες, τη δημοκρατία, τον λόγο και τον διάλογο. Οι Βησιγότθοι δεν εκτιμούσαν ιδιαιτέρως την παιδεία και την τέχνη, ήταν όμως ικανότατοι ιππείς, τους άρεσε να λεηλατούν και να καταστρέφουν, γι’ αυτό και το πέρασμά τους από την Ευρώπη έφερε τον Μεσαίωνα.
Οι Αθηναίοι και οι Βησιγότθοι είναι κατά τον Ν. Postman και σήμερα ζωντανοί μέσα μας, στις αξιολογικές μας τοποθετήσεις, στον τρόπο με τον οποίο ζούμε. «Να είσαι Αθηναίος ή Βησιγότθος σημαίνει να προσανατολίζεις τη ζωή σου προς ένα ορισμένο σύνολο αξιών».[14]Ο Αθηναίος είναι άνθρωπος του είναι, απορεί, θέτει ερωτήματα, διαλέγεται, εκτιμά την παιδεία και την παράδοση. Ο Βησιγότθος υπολογίζει τη γνώση και τις αξίες τις παραδόσεις μόνον όταν αυτές υπηρετούν το έχειν, την εξουσία πάνω στους άλλους. Δυστυχώς επειδή είναι πολύ πιο εύκολο στην εποχή μας να είσαι Βησιγότθος, αυτοί είναι πολλοί περισσότεροι από τους Αθηναίους, αφού το να είσαι Αθηναίος απαιτεί μαθητεία και μόχθο.[15]
Το δρόμο που θα ακολουθήσουμε θα τον επιλέξουμε εμείς… Αν θέλουμε να κτίσουμε ένα καλλίτερο μέλλον τότε η μόνη επιλογή είναι ο «Αθηναίος». Κι’ αν η ανθρωπότητα επιλέξει το δρόμο του «Βησιγότθου»; Τρομάζω και μόνο στη σκέψη…
[1] Sapiens = σοφός
[2] Demens = παράφρων
[3] Αιώνιες αξίες ενάντια στη σύγχρονη παρακμή, μτφρ. Π. Σουλτάνης, εκδ. Πεμπτουσία, Αθήνα 1992, σ. 13-14
[4] Κωνσταντίνου Ζ. Δεληκωσταντή, Παντοπόρος Άπορος; Νεωτερικές και μετανεωτερικές περιπέτειες του ανθρωπολογικού στοχασμού, Αθήνα 2003, σ. 14-15
[5] Αντιφώνησις του εντιμολ. Κ. Κωνσταντίνου Δεληκωσταντή, κατά την απονομήν αυτώ του οφφικίου του Άρχοντος Διδασκάλου του Γένους, 29-01-2005, δημοσιευθέν εν τη Ιστοσελίδα του Οικουμενικού Πατριαρχείου εν Κων/πολει .
[6] Ο.π.
[7] Πλάτων, Πρωταγόρας 320d-322d
[8] Κωνσταντίνου Ζ. Δεληκωσταντή, Παντοπόρος άπορος; Νεωτερικές και μετανεωτερικές περιπέτειες του ανθρωπολογικού στοχασμού, Αθήνα 2003, σ.282
[9] Διογένης Λαέρτιος, Βίοι καί γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, ΙΙ 72.
[10] Ο.π. 70.
[11] Σωκράτης, Πλάτωνος Κρίτων 48b
[12] Μενέδημος, Διογένους Λαερτίου, Βίοι καί γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων, Ι, 136.
[13] Neil Postman, Die Verweigerungung der Hörigkeit. Lauter Einsprüche, μτφρ. R. Kaiser, Frankfurt a. M. 1988, 159 (Conscientious Objections, New York 1988)
[14] Ο.π. 160.
[15] Κωνσταντίνου Ζ. Δεληκωσταντή, η παιδεία μεταξύ Έχειν και Είναι, Σημειώσεις στον Neil Postman, Επιστημονική Παρουσία Εστίας Θεολόγων Χάλκης, τόμος Δ’, Αθήνα 1997, σ. 285-288
Σχόλια