Στα παλιά ημερολόγια δεν υπήρχαν φωτογραφίες. Μονάχα
μολυβιές σε χαρτί. Οι λέξεις έπρεπε να δημιουργούν εικόνες. Ίσως γι’
αυτό ο κόσμος του ’30 να ήταν πιο λυρικός.
Συζητούσα με μία φίλη για τα ημερολόγια του Σεφέρη. Οι Μέρες Η΄,
ο τόμος για το διάστημα μεταξύ 2 Γενάρη 1961 και 16 Δεκέμβρη 1963 που
κυκλοφόρησε πρόσφατα σε μια υπέροχη έκδοση από τον Ίκαρο με κίτρινο
εξώφυλλο, είναι γεμάτες εικόνες από έναν κόσμο που δεν υπάρχει πια.
Διαβάζω τον λιτό αλλά περιεκτικό λόγο του Σεφέρη και ταξιδεύω. Νοσταλγώ
μια εποχή που έζησα μέσα από τις περιγραφές του παππού και της γιαγιάς
μου, οι οποία είχαν γεννηθεί στη δεκαετία του ’20. Ονειρεύομαι. Καπέλα
και μαύρες ομπρέλες με ξύλινες λαβές και αιχμηρές μεταλλικές μύτες,
δερμάτινα γάντια, καμηλό παλτά, μάλλινες γραβάτες, τετράδια ποτισμένα με
μελάνι, καφενεία γεμάτα καπνό, συζητήσεις, μουριές στην Πανεπιστημίου,
μαύρα αυτοκίνητα με θηλυκές καμπύλες. Ο Σεφέρης δεν ήταν απλώς ένας
ποιητής, ήταν ένας αληθινός bon viveur, ένας υπέρκομψος κοσμοπολίτης που
λόγω της θητείας του στην πρεσβεία περνούσε τις μέρες του ταξιδεύοντας,
συναντώντας ενδιαφέροντες ανθρώπους από όλο τον κόσμο σε λαμπερές
δεξιώσεις, μοιράζοντας τον χρόνο του μεταξύ των υποχρεώσεών του στο
διπλωματικό σώμα και στην ποίηση.
«Δεν κρατούν οι άνθρωποι πια ημερολόγια», λέει η φίλη
μου. Διαφωνώ. Τώρα πια, περισσότεροι άνθρωποι κρατάμε ημερολόγια απ’
ό,τι στο παρελθόν. Απλώς, στα χρόνια του Instagram και του Facebook, τα
ημερολόγια μας είναι ψηφιακά, άλλου τύπου, ανοιχτά σε φίλους και σε
οικείους ξένους. Μιλάμε με λεζάντες και φωτογραφίες. Με τραγούδια που
κάνουμε share από το Youtube. Εκφράζουμε τα συναισθήματά μας με
emoticons. Κωδικοποιούμε το λόγο. «Υπάρχει ένας κίνδυνος σε αυτό»,
απαντά, «να κονσερβοποιήσουμε όλη μας την έκφραση, με stickers, με
emoticons, με hashtags, με φωτογραφίες». Συμφωνώ. Όπως πολύ συχνά έχω
ακούσει την Κατερίνα Σχινά
να επισημαίνει στην εκπομπή της στο Τρίτο Πρόγραμμα, πρέπει να
υπογραμμίσουμε τον λόγο, να δώσουμε ξανά στις λέξεις το χώρο που τους
αναλογούν. Στην υπέροχη έκδοσή της Μυστικά του συρταριού: Η τέχνη και οι τεχνίτες της ημερολογιακής γραφής
(εκδ. Πατάκη), ένα από τα βιβλία που έκανα δώρο στον εαυτό μου τα
Χριστούγεννα, η αγαπημένη μου κριτικός λογοτεχνίας ανθολογεί αποσπάσματα
από τα ημερολόγια εκατόν τριάντα σπουδαίων προσωπικοτήτων – «δεινοί
ημερολογιογράφοι, συγγραφείς, μουσικοί, εικαστικοί καλλιτέχνες,
στοχαστές και απλοί καθημερινοί άνθρωποι, που στράφηκαν στη μοναξιά της
καρδιάς τους, ανέπτυξαν την ιδέα της πραγμάτωσης του εαυτού,
εξωτερίκευσαν το εσωτερικό βάθος, διατράνωσαν την ιδιαιτερότητά του και
διεκδίκησαν την αναγνώρισή της -ακόμη και ως εγγραφής σε ένα μυστικό
τετράδιο». Από τις πρώτες φράσεις του βιβλίου διαβάζουμε τον συγγραφέα
Σωλ Μπέλλοου να εξηγεί τι είχε αρχίσει να συμβαίνει ήδη με τα ημερολόγια
από το 1944: «Υπήρξε μια εποχή που οι άνθρωποι είχαν τη συνήθεια να
επικοινωνούν με τον εαυτό τους, δίχως να ντρέπονται για την καταχώρηση
των εσωτερικών συναλλαγών τους. Αλλά, το να κρατάς ημερολόγιο σήμερα,
θεωρείται ένα είδος αυτο-ικανοποίησης, αδυναμίας και κακογουστιάς. Κι
αυτό γιατί ζούμε σε μια εποχή σκληρότητας». Η Κατερίνα Σχινά
επισημαίνει: «Ο αφηγητής του Μπέλλοου δεν έχει δίκιο: στα χρόνια της
νεωτερικότητας η ημερολογιογραφία δεν υποχώρησε ποτέ, ούτε στις πιο
“σκληρές” της εποχές, τις ταγμένες, σύμφωνα με τον συγγραφέα, σε μια
“σιωπηλή ευθύτητα”, εκ των πραγμάτων αρνητική προς τον νωθρό ναρκισσισμό
των “εις εαυτόν” γραπτών. Η απώλεια του υπερβατικού, η απομάγευση του
κόσμου, η εξάχνωση της ηρωικής διάστασης της ζωής που σφραγίζουν τη
νεωτερικότητα, έκαναν το άτομο να στραφεί στη μοναξιά της καρδιάς του,
να αναπτύξει την ιδέα της πραγμάτωσης του εαυτού, να εξωτερικεύσει το
εσωτερικό βάθος, να διατρανώσει την ιδιαιτερότητά του, να διεκδικήσει
την αναγνώρισή της – ακόμη και ως εγγραφή σε ένα μυστικό τετράδιο. Κι
όταν η εκρηκτική στιγμή της νεωτερικότητας θα παρέλθει ανεπιστρεπτί, το
ημερολόγιο θα εντυπωσιάσει με την ανθεκτικότητά του, αλλάζοντας μορφή
και μέσο. Τι άλλο είναι αυτή η άνευ προηγουμένου διάχυση αυθιστορήσεων
που παρατηρούμε σήμερα, η ανεξέλεγκτη εξάπλωση του λόγου περί εαυτού –
αν και όχι πια στις σελίδες ενός επτασφράγιστου τετραδίου, αλλά στην
οθόνη του υπολογιστή; Στην εποχή της μετα-νεωτερικότητας, και καθώς η
οθόνη έχει κατάσχει λαθραία την ετερότητα (ονομάζουμε επικοινωνία την
κατ’ ουσίαν αδιαφορία των δικτύων), καθώς έχει επιτρέψει να γειτνιάσουν
σχεδόν ασφυκτικά το έσω και το έξω, το αντικείμενο και το υποκείμενο, το
κοντινό και το μακρινό, καθώς έχει μετατρέψει τον Άλλο σε Ίδιο, ο
χρήστης των μέσω κοινωνικής δικτύωσης που σπεύδει να μετακενώσει στον
τοίχο του Facebook το αίσθημα της στιγμής, νομίζει μεν ότι μιλάει με
τους άλλους, στην πραγματικότητα, όμως, μιλάει με τον εαυτό του».
Συμφωνώ με την κ. Σχινά, αλλά είμαι πιο αισιόδοξος.
Παρακολουθώντας τα social media βλέπω ολοένα και περισσότερα ποστ με
ουσία, αληθινό λόγο που δεν έχει μόνο στόχο τα likes και την πόζα, αλλά
μια προσπάθεια ουσιαστικής έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων με στόχο
όχι μονάχα έναν εσωτερικό μονόλογο σε κοινή θέα αλλά το μοίρασμα, την
επικοινωνία με τους άλλους. Πολλές φορές αυτή η επικοινωνία αποκτά
διαδραστικό χαρακτήρα, ωθεί ανθρώπους στη δημιουργία ομάδων, κοινοτήτων
-όχι μονάχα ψηφιακών- που φέρνουν αγνώστους πιο κοντά, γεννούν φιλίες,
χτίζουν παρέες με κοινά γούστα, ενδιαφέροντα, φιλοσοφία ή οπτική. Ενώ σε
άλλες αποκτά ακόμα και ακτιβιστικό χαρακτήρα, δημιουργώντας καινούρια
δίκτυα αλληλεγγύης. Πολλά accounts έχουν αρχίσει να λειτουργούν σαν
ιστολόγια μέσα στο Facebook ή το Instagram, νοηματοδοτώντας ξανά το
blogging. Για δύο χρόνια σχεδόν ακολούθησα κι εγώ αυτή την τάση. Άφησα
σε αδράνεια το προηγούμενο blog μου, δίνοντας έμφαση στα κοινωνικά
δίκτυα. Η αλήθεια είναι πως μου έλειψε η γραφή, η μοναχική αυτή
διαδικασία του να δημιουργείς μεγαλύτερα κείμενα -από τις
κειμενολεζάντες του Facebook- που εξηγούν περισσότερο όσα σκέφτεσαι.
Μπορεί μια εικόνα να είναι όντως χίλιες λέξεις, ωστόσο ο Λόγος φωτίζει
-τουλάχιστον φιλοδοξεί να το κάνει- με τρόπο που δεν μπορεί η εικόνα
(στατική ή κινούμενη) την πολυπλοκότητα του κόσμου γύρω μας.
ΥΓ. Σε αυτή τη νέα, τρίτη περίοδο του blog, δεν θα μιλώ
μόνο για τα βιβλία που διάβασα ή για τα βιβλία που θέλω να διαβάσω. Θα
γράφω για τη ζωή με τα βιβλία. Γι αυτό και ο υπότιτλος «Living with books».
To blog θα είναι ένας τρόπος έκφρασης, ένα ανοιχτό ημερολόγιο, με
λέξεις και εικόνες, με κείμενα και ιστορίες από τη δική μου
καθημερινότητα ή άλλων προσώπων -αληθινών ή χάρτινων- που με εμπνέουν,
πάντα όμως σε συνάρτηση με τα βιβλία. Γιατί, τα βιβλία για εμάς τους
βιβλιόφιλους, δεν είναι απλώς κομμάτι της ζωή μας, είναι συνυφασμένα με
τη ζωή μας.
Σχόλια