Διακεκριμένος Γερμανὸς φιλολόγος, ὁ Κάρολος Κρουμβάχερ, ἐξέδωκε τελευταίως ἔργον περὶ τῆς Βυζαντινῆς φιλολογίας, ἤτις ὀλίγον εἶναι γνωστὴ εἰς τοὺς Εὐρωπαίους. Ἐπὶ τοῦ ἔργου τούτου ὁ ὁμογενὴς λόγιος κ. Δ. Βικέλας ἐδημοσίευσεν ἐν τὴ Γαλλικὴ Ἐπιθεωρήσει τῶν Δύο Κόσμων ἄρθρον διακρινόμενον ἐπὶ γλαφυρότητι γλώσσης καὶ σαφηνεία, καὶ τὸ ὁποῖον εἶναι ἀληθὴς εὐεργεσία δὶ’ ὅσους δὲν γνωρίζουσι τὴν Γερμανικὴν γλώσσαν καὶ δὲν δύνανται νὰ ἐπωφεληθῶσι τῶν κόπων καὶ τῆς παιδείας τοῦ κ. Κρουμβάχερ ἐν τῷ πρωτοτύπω.
Ἀφίνων κατὰ μέρος ―ἕνεκα ἐλλείψεως χώρου― τοὺς ἱστορικούς, μυθιστοριογράφους, καὶ χρονογράφους, θὰ παρουσιάσω εἰς τοὺς ἀναγνώστας τοῦ Τηλεγράφου σημειώσεις τινὰς περὶ τῶν Βυζαντινῶν ποιητῶν, ἐρανιζόμενος τὰς πλείστας πληροφορίας ἐκ τοῦ ἄρθρου τοῦ κ. Βικέλα, καὶ ὀλίγας ἀλλαχόθεν.
Οἲ ποιηταὶ τοῦ μεσαίωνός μας δὲν ἤσαν μὲν ἀντάξιοι τῶν ἀρχαίων μας ποιητῶν, οὐδὲ τῶν χαριεστάτων ὀπαδῶν τῆς Μούσης, οὖς ἀνέδειξε παρ’ ἠμὶν ὁ 19ος αἰών, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἄξιοί της περιφρονήσεως ἢν τοῖς ἐδείκνυον ἐπὶ τοσούτον χρόνον οἲ σοφοί της Ἑσπερίας.
Ἠμεῖς οἲ Ἕλληνες δὲν τοὺς περιεφρονήσαμεν μὲν ποτέ, ἀλλὰ καὶ δὲν τοὺς ἐγνωρίσαμεν. H εὐσεβὴς αὔτη λήθη εἶναι καιρὸς νὰ διακοπῆ. Οἲ Βυζαντινοὶ ἀοιδοὶ μᾶς ἐνδιαφέρουσι ζωηρότατα, διότι ἀποδεικνύουσιν ὅτι ἡ ἑλληνικὴ λύρα οὐ μόνον δὲν ἐθραύσθη, ἀλλὰ καὶ οὐδέποτε ἔπαυσεν ἀναπέμπουσα ἤχους γλυκεῖς. Οἲ Βυζαντινοὶ ἀοιδοὶ ἀποτελούσι τὸν σύνδεσμον μεταξύ της δόξης τῶν ἀρχαίων μας ποιητῶν καὶ τῆς χάριτος καὶ τῶν χρυσῶν ἐλπίδων τῶν συγχρόνων.
Ἂς δώσωμεν ὅμως τὸν λόγον εἰς τὸν κ. Βικέλαν.
«Τινὲς τῶν μυθιστοριογράφων περὶ ὧν ἐλαλήσαμεν ἐστιχούργησαν τὰ διηγήματα τῶν. Ὑπάρχουσιν ἐπίσης ἔμμετρα χρονικά. O Νόννος, ὁ συγγραφεὺς τοῦ ἀχανοῦς ποιήματος Τὰ Διονυσιακά μας ἄφισε μίαν παράφρασιν τοῦ κατὰ Ἰωάννην Εὐαγγελίου, ἐν ἑξαμέτρω. Οἲ στίχοι ἤσαν ἐν χρήσει ἀκόμη καὶ ἐν ἐπιστημονικαῖς πραγματείαις… Μᾶς δίδει (ὁ κ. Κρουμβάχερ) λεπτομερεῖς σημειώσεις περὶ 22 κοσμικῶν ποιητῶν. Ἀναφέρομεν τινὰς ἐξ αὐτῶν. O Γεώργιος Πισίδης συνεκρίνετο ὑπὸ τῶν συγχρόνων του πρὸς τὸν Εὐριπίδην, δὲν εἶναι δὲ ἄξιος της δυσφημήσεως, εἰς ἢν κατόπιν ἡ σύγκρισις αὔτη τὸν ἐξέθεσεν. O συγγραφεὺς μᾶς τῷ ἀναγνωρίζει ἁπλότητα ἀντιλήψεων καὶ μεγάλην ὀρθότητα ἐν τοῖς ὡραίοις τοῦ ἰάμβοις. O αὐτοκράτωρ Λέων ὁ φιλόσοφος ἄφισεν, ἐκτὸς τῶν συγγραφῶν τοῦ ἐν πεζῶ λόγω, διάφορα στιχουργήματα… O ἐκ Μιτυλήνης Χριστόφορος, εἷς τῶν καλλιτέρων Βυζαντινῶν ποιητῶν, ἔχει καλαισθησίαν καὶ humour, προτέρημα σπανιώτατον παρὰ τοῖς λογίοις τούτοις. O Θεόδωρος Πρόδρομος, στιχουργὸς εὐφορώτατος, διέφυγε τὴν λήθην χάρις εἷς τινὰ τῶν ἔργων του, ἄτινα γεγραμμένα ἐν τὴ κοινὴ γλώσση εἶναι ἐκ τῶν ἀρχαιοτάτων μνημείων τῆς δημώδους φιλολογίας. O Μανουὴλ Φιλῆς, γράψας χιλιάδας στίχων ἐπὶ τῶν μᾶλλον διαφόρων ἀντικειμένων, εἶχε τὴν τύχην νὰ εὔρη ἐκδότην λόγιον ἑλληνιστὴν Γάλλον, τὸν κ. E. Μίλλερ. O Ἰωάννης Τζέτζης ἐπίσης ὠνόμασε Χιλιάδας μίαν ἐκ τῶν πολυαρίθμων συλλογῶν του».
Θὰ διακόψω ἐδῶ τὸ κείμενον, ἴνα παρατηρήσω ὅτι ὁ Γερμανὸς φιλολόγος δεικνύεται εὐμενέστερος πρὸς τὸν Πισίδην τοῦ ἡμετέρου Παπαρρηγοπούλου, ὅστις κατακρίνει ἐν αὐτῶ «τὴν ἀπειροκαλίαν τοῦ λόγου, τὸ ἀλλόκοτον τῶν εἰκόνων, καὶ τὸ ἀσαφὲς τῶν πραγμάτων».
«Χάριν τῆς δικαιοσύνης ὀφείλει νὰ προστεθῆ ὅτι ἂν ἡ Ἀλεξανδρεινὴ ἐποχὴ δοξάζεται ὡς παραξασα τὸν Θεοκριτον, παρὰ τοῖς Βυζαντινοῖς ἐπίσης ἀνεφάνησαν ποιηταὶ οἵτινες ἠδυνήθησαν νὰ μιμηθῶσι τοὺς ἀρχαίους μετ’ ἐπιτυχίας». Ἔγραψαν ὡραίας ὠδᾶς αἴτινες ἐπὶ πολὺν καιρὸν ἐθεωροῦντο ἔργα τοῦ Ἀνακρέοντος. H Ἑλληνικὴ Ἀνθολογία εἶναι πλήρης κομψοτάτων ἐπιγραμμάτων. Περιῆλθε δ’ εἰς ἠμᾶς δράμα τοῦ 11ου ἢ 12ου αἰῶνος ἐπιγραφόμενον Χριστὸς Πάσχων, τὸ ὁποῖον εἶναι ἔργον μὲ ἀξίαν καὶ διὰ πολὺν καιρὸν ἀπεδίδετο εἰς τὸν κάλαμον τοῦ ἄγ. Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ.
O κ. Βικέλας λέγει ὅτι κατὰ τὸν κ. Κρουμβάχερ ἡ θρησκευτικὴ ποίησις ἦτο ἡ ἀληθὴς ἔκφρασις τῆς Βυζαντινῆς Μούσης. Ἐξαίρει τὴν καλλονὴν τῆς ἑλληνικῆς ὑμνογραφίας τοῦ Μεσαίωνος, κυρίως δὲ ἐπαινεῖ τὸν μέγαν ὑμνογράφον Ρωμανόν.
Περὶ τοῦ Ρωμανοῦ Δυτικὸς ἱερεύς, ὁ Πατὴρ Μπουβύ, ἔγραψε πολλὰ ἐγκωμιαστικὰ καὶ παρετήρησεν ὅτι μόνη ἡ ἐκκλησία ἐφάνη εὐγνώμων εἰς αὐτόν. Τὸν κατέταξε μεταξὺ τῶν ἁγίων, καὶ ἑορτάζει τὴν μνήμην αὐτοῦ τὴν 1ην Ὀκτωβρίου. «Τὰ βιβλία, αἳ σχολαί, πᾶσαι αἳ φιλολογικαὶ παραδόσεις εἶναι βωβαὶ καθ’ ὅσον ἀφορᾶ τὴν μνήμην του».
«O λησμονηθεῖς οὗτος ποιητής», λέγει ὁ κ. Βικέλας, «θὰ ἀναλάβη τὴν θέσιν ἤτις τῷ ἀνήκει ἐν τὴ ἱστορία τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος. O κ. Κρουμβάχερ μᾶς ὑπόσχεται πλήρη ἔκδοσιν τῶν ἔργων του. Μικρὸν μέρος τῶν ὕμνων τοῦ σώζεται ἔτι ἐν τοῖς ἐκκλησιαστικοῖς βιβλίοις ἐν χρήσει παρὰ τοῖς Ἔλλησιν, ἀλλὰ τοὺς περισσοτέρους ἀντεκατέστησαν, ἐν τὴ φορὰ τῶν αἰώνων, ἄλλα θρησκευτικὰ ποιήματα… O ἐκδότης τοῦ Ρωμανοῦ θὰ ἔχη νὰ ἀνασυγκροτήση τὸ ἔργον τοῦ ἐκθάπτων αὐτὸ ἐκ τοῦ κονιορτοῦ τῶν βιβλιοθηκῶν. Τὸ ἐπιχείρημα εἶναι χαλεπὸν ἀλλὰ ἐπιφέρει τὴν ἀμοιβὴν αὐτοῦ, ἀφοῦ πρόκειται περὶ συγγραφέως, ὂν ἡ φιλολογικὴ ἱστορία τοῦ μέλλοντος θὰ φημίση ἴσως ὡς τὸν μέγιστον θρησκευτικὸν ποιητὴν πάντων τῶν καιρῶν. Οἲ φιλόλογοι, οἵτινες μέχρι τοῦδε ἐγνώρισαν καὶ ἀνέφεραν τὸ ὄνομα τοῦ Ρωμανοῦ (δὲν εἶναι πολλοί· ὁ κ. Κρουμβάχερ ἀναφέρει τέσσαρας) συμφωνούσιν ἀποδίδοντες αὐτῶ, ὡς τῷ ἀποδίδει ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία, τὴν πρώτην θέσιν μεταξὺ τῶν Ἑλλήνων ὑμνογράφων. O Πατὴρ Μπουβὺ ἐπικυροὶ τὴν κρίσιν ταύτην. O Ρωμανός, λέγει, εἶναι ὁ πρῶτος τῶν μελωδῶν ὡς ἐκ τῆς ποιητικῆς μεγαλοφυΐας του. Τὰ ἔργα τοῦ παρουσιάζουσι τὸν λειτουργικὸν ὕμνον ἐν τὴ τελειότητί του… Ἀκολουθήσατε τὸν ἐν ὄλαις ταῖς φάσεσι τοῦ ἱεροῦ ὕφους… καὶ ἴσως θὰ ἔλθητε εἰς τὸ συμπέρασμα ὅτι ὁ Χριστιανισμὸς δὲν ἔχει ἀνάγκην νὰ φθονήση οὐδένα τῶν λυρικῶν ποιητῶν τῆς ἀρχαιότητος». Δὲν εἶναι μικρὸν τί, παρατηρεῖ ὁ κ. Βικέλας, διὰ μίαν φιλολογίαν, νὰ ἀναδείξη νέον εἶδος πνευματικῆς ἐνεργείας, καὶ ἐν τῷ εἴδει τούτω τουλάχιστον ἕνα μεγαλοφυῆ ποιητήν.
Προκειμένου περὶ τῆς Βυζαντινῆς λυρικῆς ποιήσεως, ἢ ὑμνογραφίας, οἲ ἑξῆς λόγοι τοῦ Π. Μπουβὺ ἔχουσι πολὺ τὸ ἐνδιαφέρον:
«Αἳ ἶσαι συλλαβαὶ καὶ ἡ ὁμοτονία εἶναι οἲ δύο θεμελιώδεις νόμοι τῆς λυρικῆς ποιήσεως παρὰ τοῖς Βυζαντινοῖς. Ἄνευ ἀξιώσεων ὁ πεζὸς λόγος γίνεται ποίησις, καὶ οἲ μελωδοὶ ὑπῆρξαν ποιηταί. Διότι ἀληθῶς θὰ ἦτο ἀδικία νὰ τοῖς ἀρνηθῆ τὶς τὸ ὄνομα αὐτό. Ἔχουσι ρυθμὸν ὅστις εἶναι ἐπίσης καλὸς ὅσον κάθε ἄλλος· ἐκφράζουσι μεγάλας ἰδέας… ἐγένοντο οἲ διερμηνεῖς τῆς κοινῆς προσευχῆς, καὶ αὔτη εἶναι ἡ κυριωτάτη ἀποστολὴ τῆς λυρικῆς ποιήσεως. Τέλος, ἐὰν τὰ βιβλία σιωπῶσι περὶ τῶν ὀνομάτων καὶ τῶν ἔργων τῶν, ἀπέκτησαν δόξαν ἐδραιοτέραν, τὴν δόξαν τῶν ἀληθῶν ποιητῶν. Ζῶσιν ἀκόμη, μετὰ παρέλευσιν αἰώνων, ἐν τὴ μνήμη καὶ ἐπὶ τῶν χειλέων τῶν λαῶν».
Εἰς τοὺς ἤδη ὀνομασθέντας ποιητᾶς θὰ προσθέσω τὸν Μιχαὴλ Χωνιάτην. Δὲν γνωρίζω ἂν τὸν ἀναφέρη ὁ Κρουμβάχερ. O Μιχαὴλ Χωνιάτης ἔζησε κατὰ τὸν 12ον αἰώνα, καὶ ἐχρημάτισεν ἀρχιερεὺς Ἀθηνῶν. Ἐδείχθη καθ’ ἅπαντα αὐτοῦ τὸν βίον ἀνὴρ φιλόπατρις, ὑπερεμάχησε πολλάκις τῶν δικαίων τῶν Ἀθηνῶν, καὶ ἔσωσε τὴν πόλιν ὄτε τὴν προσέβαλεν ὁ ἄρχων τοῦ Ναυπλίου Λέων ὁ Σγουρός. Ὀλίγοι μόνον ἐκ τῶν στίχων τοῦ περιεσώθησαν, ἀλλὰ εἶναι γραφικοὶ καὶ πλήρεις ἀληθοῦς ποιητικοῦ αἰσθήματος.
O κ. Κρουμβάχερ ἀρχίζει τὴν ἱστορίαν τῆς μεσαιωνικῆς ἠμῶν φιλολογίας ἀπὸ τῶν χρόνων τοῦ Ἰουστινιανοῦ. Ἀλλὰ εἶμαι τῆς γνώμης τοῦ κ. Βικέλα, ὅστις θεωρεῖ ἀρχὴν αὐτῆς τὴν 4ην ἑκατονταετηρίδα, ὄτε καὶ ἐκτίσθη ἡ Κωνσταντινούπολις. Τῆς γνώμης ταύτης πιστεύω ὅτι εἶναι οἲ πλεῖστοι Ἕλληνες φιλολόγοι.
Τούτου τεθέντος, μοὶ εἶναι εὔκολον νὰ εὕρω ἐν τοῖς παραλειπομένοις ὑπὸ τοῦ Κρουμβάχερ δύο αἰῶσι (300-500 μ.X.) διαφόρους ποιητᾶς ἀξίους λόγου.
Σημειῶ τοὺς κυριωτέρους.
Ἀνέφερον ἤδη, παραθέτων τοὺς λόγους τοῦ κ. Βικέλα ― τὸν Νόννον. Δὲν ἔχω νὰ προσθέσω εἰ μὴ ὅτι ἦτο ἐκ Πανοπόλεως τῆς Αἰγύπτου, καὶ ὅτι τὰ Διονυσιακά του σύγκεινται ἐκ 48 βιβλίων.
O Αἰγύπτιος Κόλουθος ἔγραψε σύντομον καὶ χάριεν ποίημα περὶ τῆς ἁρπαγῆς τῆς Ἑλένης.
Ἄλλου Αἰγυπτίου, τοῦ Τρυφιοδώρου, σώζεται ποίημα θέμα ἔχον τὴν ἅλωσιν τοῦ Ἰλίου.
O Σμυρναῖος Κόιντος ἔγραψεν εἶδος ἐξακολουθήσεως τῆς Ἰλιάδος, ἐκ 14 βιβλίων. Προδίδει οἴησιν ἡ ἰδέα ἐξακολουθήσεως τῆς Ἰλιάδος, καὶ βεβαίως οἲ στίχοι τοῦ Κοΐντου δὲν πλησιάζουσι τοὺς ὁμηρικούς, ἀλλὰ δὲν στεροῦνται καλλιεπείας καὶ σπινθήρων τοῦ θείου πυρός.
O Μουσαῖος πραγματευθεῖς τὴν ὑπόθεσιν τῆς Ἠροὺς καὶ τοῦ Λεάνδρου ἐπλούτισε τοὺς ποιητικοὺς θησαυροὺς τῆς γλώσσης μας διὰ ὡραιοτάτου καὶ συγκινητικωτάτου ἔργου.
O Ἀγαθίας ἦτο εἷς ἐκ τῶν ἀρίστων ἐπιγραμματογράφων οὖς ἀνέδειξεν ἡ μακρὰ ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς φιλολογίας.
O φιλόσοφος Προκλὸς ὑπῆρξε μέγας ποιητής. Οἲ ὡραιότεροί του στίχοι εἶναι οἲ ὕμνοι του πρὸς τὸν Ἥλιον, πρὸς τὴν πολυμητιν Ἀθηνᾶν, καὶ πρὸς τὰς Μούσας.
O εὐγενὴς χαρακτὴρ τοῦ Συνεσίου ἀντανακλᾶται ἐντὸς τῶν εὐγενῶν του στίχων. Καὶ δὲν εἶναι πολλοὶ οἲ λυρικοὶ ποιηταὶ οἲ ἔχοντες τὴν χάριν τῶν ρυθμῶν του, τὴν ζωηρότητα τῶν εἰκόνων του, καὶ τὴν ζωντανήν του φαντασίαν.
H χριστιανικὴ ποίησις τοῦ Γρηγορίου τοῦ Ναζιανζηνοῦ ἐθαυμάσθη ὑπὸ τῶν λογίων πασῶν τῶν ἐποχῶν, καὶ ἐν τοῖς καθ’ ἠμᾶς χρόνοις συνεκρίθη πρὸς τὴν ποίησίν του… Λαμαρτίνου. Ἰδοὺ πῶς ἐκφράζεται περὶ αὐτῆς ἐν τὴ Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους ὁ κ. Παπαρρηγόπουλος: «Τὰ ἔπη ταῦτα ὠνομάσθησαν ὑπὸ τῆς νεωτέρας κριτικῆς Θρησκευτικαὶ μελέται ἐξ ἀναλογίας τῶν Ποιητικῶν Μελετῶν τοῦ Λαμαρτίνου· διότι τωόντι μεγάλη μὲν ὑπάρχει διαφορὰ μεταξύ της φύσεως τῶν δύο ποιητῶν καὶ τῶν χρόνων καθ’ οὖς ἑκάτερος ἔζησεν, οὐδὲν ἧττον ὅμως παρετηρήθη εὐλόγως, ὅτι τὰ τοῦ Γρηγορίου ἔπη ἔχουσι πολλάκις παράδοξον οἰκειότητα πρὸς τὰς περιπλανήσεις τῆς φαντασίας τοῦ ποιητοῦ ἐκείνου τῆς σκεπτικῆς καὶ κόρου μεστῆς ἡλικίας τοῦ αἰῶνος ἠμῶν. Ὑπάρχουσι μάλιστα τινὰ τῶν ἐπῶν τούτων τὰ ὁποία ὁ περὶ τὰ τοιαῦτα τοσούτον ἔμπειρος Οὐϊλλεμαῖνος δὲν ἐδίστασε νὰ ἀποκαλέση προδρόμους τῶν θελκτικωτέρων στεναγμῶν τῆς μελαγχολικῆς τῶν καθ’ ἠμᾶς χρόνων μούσης, εἰ καὶ ἀποπνέοντα πίστιν εἰσέτι νεαρὰν καὶ ἀφελῆ ἐν τῷ θορύβω αὐτῆς. Εἰς τὰ ἔπη ταῦτα ἐπανθεῖ ἐπαφρόδιτον τί μίγμα ἀφηρημένων ἰδεῶν καὶ πραγματικῶν συγκινήσεων, γοητευτικὴ δὲ τὶς ἀντίθεσις τῶν καλλονῶν τῆς φύσεως πρὸς τὴν ταραχὴν καρδίας, ἤτις, βασανιζομένη ὑπὸ τοῦ αἰνίγματος τῆς ὑπάρξεως ἠμῶν, ζητεῖ καταφύγιον ἐν τὴ πίστει».
Ἠρκέσθην ποιῶν ἐνταύθα σύντομον, συντομωτάτην σκιαγραφίαν τῆς Βυζαντινῆς ποιήσεως· ἀλλ’ ἐξ αὐτῆς ὁ ἀναγνώστης θὰ ἐννοήση ὅτι τὸ ἀντικείμενον εἶναι ἐκτενὲς καὶ ἄξιόν της σπουδῆς τῶν ἡμετέρων λογίων. Θὰ ἦτο τωόντι εὐτύχημα ἐὰν Ἕλλην συγγραφεὺς ―συγγραφεὺς μὲ ἀξίαν ἐννοεῖται, συγγραφεὺς εὔγλωττος― ἐπεχείρει ἔργον ἐξιστοροῦν τὰς φάσεις καὶ τὸ πνεῦμα τῆς Βυζαντινῆς φιλολογίας, φέρων εἰς φῶς τὰς καλλονᾶς της καὶ τὰς λεπτότητας. Εὐμενὴς τὶς μοίρα ἐπροίκισε τὴν φυλήν μας διὰ τοῦ θείου δώρου τῆς ποιήσεως. H εὐρεία καὶ ἀνθοστεφὴς χώρα τῶν στίχων εἶναι ὡς πατρὶς τοῦ πνεύματός μας. Ὀφείλομεν οἲ Ἕλληνες νὰ μελετῶμεν τὴν ποίησίν μας ἐπισταμένως ― τὴν ποίησιν πάσης ἐποχῆς τοῦ ἐθνικοῦ μας βίου. Ἐν αὐτὴ θὰ εὔρωμεν τὴν μεγαλοφυΐαν τοῦ γένους μας, καὶ ὅλην τὴν τρυφερότητα, καὶ ὅλους τους τιμιωτέρους παλμοὺς τῆς καρδίας τοῦ ἑλληνισμοῦ.
(Κ.Π. Καβάφης, Τὰ πεζὰ (1882;-1931), Φιλολογικὴ ἐπιμέλεια Μιχάλης Πιερής, Ἴκαρος Ἐκδοτικὴ Ἐταιρία, 2003)
Σχόλια